Σίγουρα ένα από τα ορόσημα της «Αρχόντισσας» της Δυτικής Μακεδονίας της Καστοριάς, δεν είναι άλλο από τους επιβλητικούς και πανέμορφους κύκνους που δεσπόζουν στην λίμνη της.
Αυτά τα αυτοκρατορικά πτηνά έχουν επιλέξει τη λίμνη για σπιτικό τους το οποίο μάλιστα μοιράζονται με κατοίκους και με επισκέπτες. Πως όμως οι κύκνοι βρέθηκαν στην ακριτική και πανέμορφη πόλη της Ελλάδας;
Κατά τη δεκαετία του 1960 χιλιάδες Έλληνες απ’ όλες τις γωνιές της πατρίδας μας μετανάστευαν στη δυτική Ευρώπη για δουλειά. Ποτέ όμως δεν ξέχναγαν την πατρίδα. Μάλιστα πολλοί από αυτούς ονειρεύονταν να μεταφέρουν στον τόπο τους κάποια από τα θετικά πράγματα που έβλεπαν στο εξωτερικό.
Ένας Καστοριανός, ο Βασίλης Δανδής, που τη δεκαετία του 60 δούλευε στο Μόναχο, εντυπωσιάστηκε με τους κύκνους στα πάρκα και τις λίμνες αλλά και το ενδιαφέρον που έδειχναν οι Γερμανοί γι’ αυτά τα πουλιά. Αποφάσισε λοιπόν να κάνει κάτι παρόμοιο στον τόπο του. Έτσι, αγόρασε από έναν ιδιωτικό ζωολογικό κήπο στο Ulm οκτώ ζευγάρια λευκούς κύκνους (Βουβόκυκνους) και δύο ζευγάρια μαύρους.
Από εκεί τους μετέφερε στην Ελλάδα με το αυτοκίνητό του. Μετά από απίστευτες ταλαιπωρίες στους δρόμους και εμπόδια στα τελωνεία των χωρών που διέσχιζε κατάφερε τελικά και τους έφερε στην Καστοριά. Αυτοί ήταν οι πρώτοι κύκνοι στη λίμνη (δεν υπήρχαν πριν κύκνοι στη λίμνη).
Ήταν Μάρτιος του 1967. Ο Δήμος Καστοριάς έφτιαξε ένα χώρο ειδικά γι’ αυτούς τους κύκνους στην άκρη της λίμνης, στο Ντολτσό. Σε αυτά τα πουλιά έγινε μια επέμβαση στο φτερό ώστε να μη μπορούν να πετάξουν. Λίγο αργότερα οι κύκνοι αφέθηκαν ελεύθεροι στη λίμνη. Οι λευκοί παρέμειναν αλλά οι μαύροι έφυγαν χωρίς ποτέ κανείς να τους ξαναδεί.
Η παρουσία των κύκνων στη λίμνη ήταν μια ευχάριστη νότα για τους καστοριανούς που έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον γι αυτούς. Μάλιστα, την επόμενη χρονιά, αποφάσισαν να φέρουν κι άλλους κύκνους από τη Γερμανία.
Έτσι, Καστοριανοί που ζούσαν στη Γερμανία μάζεψαν μέσα σε μια μέρα χρήματα και αγόρασαν άλλα δέκα ζευγάρια. Αξίζει να αναφερθεί ότι η Ολυμπιακή Αεροπορία ανέλαβε να τους μεταφέρει δωρεάν στην Ελλάδα. Έτσι, με πτήση έφτασαν στη Θεσσαλονίκη και από εκεί οδικά στην Καστοριά. Κάποιοι από τους κύκνους τα επόμενα χρόνια έπεσαν θύματα κυνηγών και οι Καστοριανοί βλέποντας ότι τα πουλιά κινδυνεύουν ζήτησαν την απαγόρευση του κυνηγιού στη λίμνη, πράγμα που έγινε αμέσως αποδεκτό.
Σταδιακά, οι κύκνοι γίνονται το έμβλημα της πόλης ενώ η κύρια οδός κατά μήκος της παραλίας όπου παρατηρούνται οι κύκνοι μετονομάζεται σε λεωφόρος των Κύκνων.
Κατά τα επόμενα χρόνια ο αριθμός των κύκνων στη λίμνη άρχισε να αυξάνει τόσο από τους απογόνους των ζευγαριών που αγοράστηκαν από τη Γερμανία όσο και από τα άτομα που προέρχονταν από φυσικούς πληθυσμούς που έρχονταν για διαχείμαση στη λίμνη. Αν και δεν πραγματοποιούνταν συστηματικές μετρήσεις του αριθμού τους παλιοί καστοριανοί θυμούνται ότι ο αριθμός τους είχε φτάσει μέχρι και 180, ίσως και παραπάνω. Μια φοβερή παγωνιά στις αρχές της δεκαετίας του 1990 κράτησε παγωμένη τη λίμνη για περισσότερο από 20 ημέρες. Αποτέλεσμα ήταν πολλοί κύκνοι να φύγουν. Λίγες ημέρες αργότερα δεκάδες κύκνοι πυροβολήθηκαν από λαθροκυνηγούς στη λίμνη Άγρα και πολλοί πιστεύουν ότι εκείνοι οι κύκνοι ήταν από την Καστοριά.
Η επιτυχία της εισαγωγής των κύκνων στην Καστοριά οφείλεται κατά ένα μεγάλο μέρος στην αποδοχή και το ενδιαφέρον που έδειξαν οι καστοριανοί γι αυτά τα πουλιά. Η προσπάθεια του Βασίλη Δανδή είχε αποτέλεσμα για το οποίο όμως συνέβαλλαν όλοι οι καστοριανοί. Η ποιότητα των νερών της λίμνης αλλά και των ενδιαιτημάτων περιφερειακά της λίμνης (δάσος, υγρά λιβάδια κ.ά.) είναι επίσης κρίσιμοι παράγοντες που επηρεάζουν τη ζωή των πουλιών στη λίμνη. Η προσπάθεια και ο αγώνας για τη διατήρηση και την προστασία τους είναι αγώνας για την προστασία όλων των πουλιών και της λίμνης γενικότερα αλλά και της ποιότητας ζωής των κατοίκων γύρω από αυτήν.
Η μοναδικότητα αλλά και η αρχοντιά που εκπέμπει μόνο με την παρουσία του ο κύκνος, δεν πέρασαν απαρατήρητες από τους αρχαίους Έλληνες οι οποίοι τον ενέταξαν στη Μυθολογία τους, καθώς τον παραλλήλιζαν με εκπρόσωπο των Θεών επί της γης.
Συγκεκριμένα η ονομασία Κύκνος οφείλεται στον Ερατοσθένη ενώ οι υπόλοιποι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν τον αστερισμό `Ορνις (= πουλί γενικά). Ο Άρατος τον χαρακτηρίζει αιόλον, δηλαδή πτηνό που πετά γρήγορα, ένας χαρακτηρισμός που ταιριάζει στον κύκνο . Επειδή όμως το επίθετο «αιόλος» στον Σοφοκλή σημαίνει και τον αστραφτερό, τον γυαλιστερό, τον γεμάτο αστέρια («αιόλα νυξ»), μπορεί εδώ να δικαιολογείται από τη θέση του αστερισμού μέσα στον Γαλαξία.
Κατά την ελληνιστική μάλλον εποχή συγκεκριμενοποιήθηκε ως το μυθικό πρόσωπο Κύκνος, γιος του θεού Άρη ή του Σθένελου, αλλά και ως ο κύκνος στον οποίο μεταμορφώθηκε ο Δίας για να ζευγαρώσει με τη Λήδα και να γεννηθούν οι δίδυμοι Διόσκουροι Κάστορας και Πολυδεύκης καθώς και η Ωραία Ελένη που ήταν η αφορμή του Τρωικού πολέμου Ως το πουλί της Αφροδίτης ήταν επίσης γνωστός ως Μυρτίλος, από τη μυρτιά, το ιερό φυτό της θεάς. Και από κάποιους πιστευόταν πως ήταν ο Ορφέας που τοποθετήθηκε μεταθανατίως στα ουράνια δίπλα στην αγαπημένη του Λύρα.
Των Χρήστου Τόσκου, Νίκου Παναγιωτόπουλου & Σάββα Καζαντζίδη – μέλη της ελληνικής ορνιθολογικής εταιρείας
