Από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Καστοριάς προκηρύχθηκε η μελέτης ύψους 118.059,09 € για την αποκατάσταση – ανάδειξη – επανάχρησης του Νότιου διατειχίσματος και του Μεντρεσέ στην Καστοριά.
Πρόκειται για το Οθωμανικό κτήριο που στέγαζε το ιεροδιδασκαλείο επί Τουρκοκρατίας και βρίσκεται στην κατηφοριά από την πλατεία Δαβάκη προς την Αντιπεριφέρεια Καστοριάς.
Το συγκεκριμένο κτήριο είχε ενταχθεί στα προγράμματα του ΕΣΠΑ και στην δεκαετία του 1990, χωρίς όμως καμία αξιόλογη παρέμβαση και έκτοτε παραμένει εγκαταλειμμένο σαν εστία μόλυνσης και επικινδυνότητας για τους διερχόμενους, στο πιο κεντρικό σημείο της πόλης.
Ο ΜΕΝΤΡΕΣΕΣ ΤΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ
Στον κατηφορικό δρόμο πίσω από την Νομαρχία, μεσα σε μια συστάδα πολυκατοικιών, βρίσκεται “μισοβυθισμένο” ένα ιδιόμορφο οικοδόμημα, με ανατολίτικα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, που παραπέμπει, με την πρώτη ματιά, στα χρόνια της τουρκοκρατίας.
Για πολλούς, είναι το παλιό Μονοπώλιο, επειδή εκεί στεγάστηκε η συγκεκριμένη υπηρεσία, τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Και μόνο μια πινακίδα στην θολωτή σκεπή του κτηρίου, μέχρι το 2010 ενημέρωνε τους ανίδεους ότι η συντήρηση του τουρκικού Μεντρεσέ, είχε απασχολήσει παλαιότερα την Προγραμματική Σύμβαση του Δήμου Καστοριάς με το Υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο μάλιστα χρηματοδότησε την πρώτη εκείνη προσπάθεια με το ποσό των 67.000.000 δρχ!
Αν κρίνουμε όμως από την εσωτερική εικόνα του κτηρίου, τα λεφτά αυτά είτε δεν έφτασαν ποτέ στους τελικούς αποδέκτες, είτε κρίθηκαν ανεπαρκή για να δικαιολογήσουν μια τόσο επίπονη προσπάθεια. Έτσι έμεινε μόνο η ταμπέλα για να θυμίζει τις καλές προθέσεις της Δημοτικής Αρχής
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΟΥ ΜΕΝΤΡΕΣΕ
Μετά την Άλωση στη μεταβυζαντινή Ελλάδα χτίζονται πολλά τουρκικά κτήρια: τζαμιά, ιμαρέτ (πτωχοκομεία, κοινωφελή ιδρύματα), μπεζεστένια (αγορές), τεκέδες (μοναστήρια δερβίσηδων), χαμάμ, κρήνες και μεντρεσέδες. Πολλά από τα τουρκικά κτήρια καταστράφηκαν μετά την Επανάσταση και άλλα μετατράπηκαν σε χριστιανικές εκκλησίες. Η Οθωμανική αρχιτεκτονική γενικά είχε υποστεί την επίδραση της βυζαντινής, είτε λόγω του θαυμασμού τους για τα βυζαντινά μνημεία ή γιατί πολλές αρχιτέκτονες ήταν ελληνικής καταγωγής (Σινάν).
Ο μεντρεσές της Καστοριάς αναφέρεται από τον Τσαμίση ως ίδρυμα του Τούρκου ευμενούς Ζουλφικιάρ μπέη. Συνήθως, οι μεντρεσέδες ήταν ιδρύματα σουλτάνων ή Τούρκων ευγενών του κράτους. Οι ίδιοι, συχνά θάβονταν εκεί και δώριζαν την περιουσία τους για την συντήρηση του κτηρίου και την πληρωμή των καθηγητών. Συνήθως, κρατούσαν το έλεγχο του μεντρεσέ, μέσα στην οικογένειά τους συχνά για περισσότερο από μία γενιά. Το κτήριο μπορούσε να είναι κτισμένο κοντά στο σπίτι του ιδρυτή ή δίπλα σε τζαμί.
Ο μεντρεσές της Καστοριάς ήταν κτισμένος κοντά στο Κουλέ τζαμί – το οποίο μαζί με το Κουρσουμλί ήταν κεντρικά τζαμιά, ενώ τα υπόλοιπα συνοικιακά -το μετέπειτα συμβολαιογραφείο του Λ. Μπατρίνου , μπροστά από την “Εξώπορτα” των τειχών του λαιμού,
περίπου στη σημερινή πλατεία Δαβάκη. Ακόμη βρισκόταν κοντά και στο Ταμπαχανέ τζαμί στη νοτιοδυτική γωνία των τειχών.
Η ΡΗΣΗ
Ο χρόνος λειτουργίας του μεντρεσέ ως “θεολογική” σχολή, πρέπει να υπήρξε σύντομος. Σε ένα δελτάριο των αρχών του 20ου αιώνα διακρίνεται ένα τμήμα της εσωτερικής αυλής του μεντρεσέ με τρεις μουσουλμάνες να κάθονται στο γείσο ενός κρηναίου. Στη λεζάντα του δελταρίου χαρακτηρίζεται ως caravansarai.
Άρα από τις αρχές του 20ου αιώνα, ο χώρος χρησιμοποιούνταν ως μονοπώλιο, πιθανότατα άλατος ίσως και άλλων προϊόντων, με εμφανείς προσθήκες στο χώρο του. Άλλωστε, ως μονοπώλιο είναι γνωστό και στην νεότερη ιστορία της πόλης .
Τότε πιθανότατα έγιναν κάποιες μετασκευές, λειτουργικές για την νέα χρήση του κτηρίου – όπως κλείστηκαν πολλές πόρτες και παράθυρα γιατί οι χώροι χρησιμοποιούνταν ως αποθηκευτικοί.
Επί της ιταλικής κατοχής (1941-1943), το ίδιο το κτήριο λειτουργούσε ως παράρτημα των φυλακών που βρίσκονταν στη θέση των σημερινών δικαστηρίων.
Τέλος, ο αύλειος χώρος και πολλά δωμάτια, κατασκάφηκαν μεταπολεμικά απο τους ντόπιους, με σκοπό την ανεύρεση θησαυρού.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
Ο Οθωμανικός μεντρεσές της Καστοριάς ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του μεντρεσέ με εσωτερική, ανοιχτή, περίστυλη αυλή. Ο αύλιος αυτός χώρος περιβάλλεται από τις τρεις πλευρές, πίσω από τις οποίες διατάσσονται οι αίθουσες διδασκαλίας και τα κελιά των σπουδαστών. Η αυλή έχει διαστάσεις μαζί με τη στοά 20 Χ 18μ. περίπου και καλύπτει τα 358 τ.μ. του συνολικού εμβαδού του κτηρίου.
Η ύπαρξη της στοάς είναι διακοσμητική. Έχει πλάτος 2,5 μ. – 3,00μ. και τα δάπεδά της συνιστούν ημιλαξευμένες ασβεστολιθικές πλάκες συνδεδεμένες με χώμα.
Δεκατέσσερις λίθινες υδρορροές, οι οποίες προεξέχουν απο τα μέτωπα των τόξων της στοάς, διοχετεύουν τα νερά της βροχής απο την στέγη στον αύλειο χώρο. Προφανώς, το δάπεδο της αυλής βρισκόταν χαμηλότερα από αυτό της στοάς, για να εμποδίζει την είσοδο των όμβριων στα δωμάτια.
Δεκαεπτά κίονες από ασβεστόλιθο στηρίζουν τα δεκαεννιά πλίνθινα φουρνικά της στοάς. Θλαστά τόξα συγκρατούν τους θόλους της στοάς από τρεις πλευρές. Για την κατασκευή τους χρησιμοποιήθηκαν λαξευμένοι πωρόλιθοι. Οι γωνίες που σχηματίζονται στην ένωση των τόξων έχουν γεμίσει απο διαφορετικού είδους υλικά, χωρίς να εξασφαλίζεται αισθητικά, η ομοιογένεια στα υλικά κατασκευής του κτηρίου.
Οι αίθουσες καλύπτονται από πλίνθινους τρούλλους με άφθονο ασβεστοκονίαμα ως συνδετικό υλικό. Τα ημιχώνια που στηρίζουν τους θόλους λειτουργούν και ως κατασκευαστικό και ως διακοσμητικό στοιχείο. Το κενό διάστημα ανάμεσα στα ημιχώνια καλύπτεται από τυφλά, θλαστά αψιδώματα.
Ο μεντρεσές της Καστοριάς έχει συνολικά δεκατέσσερα δωμάτια διατεταγμένα γύρω απο την κεντρική εσωτερική αυλή. Η μοναδική, αρχικά είσοδος του κτηρίου βρίσκεται στο μέσο της ανατολικής πλευράς.
Δεν φέρει στέγαστρο, όπως συμβαίνει σε άλλους μεντρεσέδες.
Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ
Οι συνθήκες διαβίωσης των σπουδαστών στους μεντρεσέδες δεν ήταν οι καλύτερες. Απο τον έναν μεντρεσέ στο άλλο το μέγεθος και το σχέδιο των ατομικών κελιών συχνά ποικίλει.
Σε κάθε κελί, διέμεναν επτά ή οχτώ άτομα, ενώ όταν το κελί δεν ήταν μεγαλύτερο από 1,50 – 2.00 μέτρα, ένας με δύο μαθητές. Επίσης ένας μαθητής μπορούσε να διατηρεί μόνος του δωμάτιο, αφού πρώτα αγόραζε το κλειδί απο τον προκάτοχό του.
Το ψωμί ήταν η συνηθισμένη τροφή των μαθητών.
Συμπληρωματικά δίνονταν στους μαθητές κάποιες ποσότητες από λάδι και λαχανικά – περιστασιακά κρέας – όσες μπορούσαν οι μαθητές να αγοράσουν. Γενικά, η διατροφή των μαθητών ήταν μόλις πάνω από το επίπεδο συντήρησης, αν και ο διοικητής μοίραζε κρέας και φρούτα στις γιορτές. Οι μαθητές ζούσαν μια σκληρή ζωή, κρύα, συχνά στρυμωγμένοι και υποσιτιζόμενοι.
Οι σπουδαστές των ανωτέρω τάξεων συχνά δίδασκαν στους νεότερους μαθητές και έπαιρναν έναν μικρό μισθό. Όλοι ήταν απαλλαγμένοι από φόρους, καθώς και οι οικογένειές τους. Οι απόφοιτοι του μεντρεσέ, ανάλογα με τα χρόνια που σπούδαζαν μπορούσαν να διοριστούν σε μια υπηρεσία του κράτους ως γραφείς ή υπάλληλοι.
(Τα ιστορικά στοιχεία προέρχονται από την μελέτη της συμπολίτισσάς μας κ. Ανδρομάχης Σκρέκα νυν διευθύντριας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Καστοριάς)
