Τα superfoods ή «υπερτροφές» έκαναν θριαμβευτική είσοδο στη διατροφή μας πριν από μερικά χρόνια. Κατέκλυσαν τα ράφια των αγορών, αλλά και τις σελίδες των lifestyle περιοδικών και τα βιβλία συνταγών μαγειρικής, έγιναν θέμα στο οικογενειακό τραπέζι και στον καφέ με φίλους. Για πολλούς όμως και όχι αδικαιολόγητα αποτελούν την απόλυτη διάσταση του ξενόφερτου μάρκετινγκ.
Πρόκειται για μια κατηγορία τροφών που διαρκώς διευρύνεται, άλλοτε βάσει επιστημονικών διαπιστώσεων και άλλοτε λόγω… διαφήμισης. Τα επιστημονικά αναγνωρισμένα «υπερτρόφιμα», λίγο περισσότερα από δέκα, είναι αυτά για τα οποία έχουν γίνει δημοσιεύσεις μελετών που δείχνουν ότι μπορεί να διαθέτουν συγκεκριμένες ευεργετικές ιδιότητες.
Ο άνθρωπος κατά καιρούς αναζητά μαγικές λύσεις στα προβλήματά του και αυτό το ξέρει πολύ καλά η βιομηχανία του μάρκετινγκ. Την τελευταία δεκαετία έχει διαπιστωθεί 100% αύξηση στην κατανάλωσή τους, ενώ ο συνολικός τζίρος τους υπολογίζεται στα 30 δισ. δολάρια παγκοσμίως. Οι «υπερτροφές» είναι ακριβή μία επιλογή: για παράδειγμα, ένα κιλό γκότζι µπέρι κοστίζει μέχρι και 25 ευρώ
Ένα κιλό γκότζι µπέρι κοστίζει μέχρι και 25 ευρώ, που δείχνει ότι οι υπερτροφές αποτελούν μια ακριβή διατροφική επιλογή
Ποια όμως είναι η αλήθεια; Μήπως τελικά πρόκειται για μία (αυτ)απάτη;
Ως υπερτρόφιμα χαρακτηρίζονται εκείνα που εμφανίζουν υψηλή (αλλά όχι απόλυτη!) διατροφική αξία, λόγω μεγάλης συγκέντρωσης θρεπτικών συστατικών, αφετέρου δε έχουν ουσίες, όπως τα αντιοξειδωτικά, τα φλαβονοειδή, οι πολυφαινόλες, που μπορεί να μειώνουν τον κίνδυνο εμφάνισης κάποιων ασθενειών. Ωστόσο, από το 2007 η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει απαγορεύσει τη χρήση του όρου «υπερτρόφιμα» στη συσκευασία προϊόντων για διαφημιστικούς σκοπούς, εκτός αν προσδιορίζονται οι ευεργετικές τους ιδιότητες βάσει επιστημονικών στοιχείων, ενώ οργανισμοί όπως ο βρετανικός Cancer Research τα έχουν χαρακτηρίσει «εργαλεία μάρκετινγκ χωρίς ιδιαίτερη επιστημονική βάση». Τα πολυδιαφημισμένα «υπερτρόφιμα» είναι κυρίως ασιατικής προέλευσης: cranberries (κράνα), σμέουρα – μύρτιλα (ή raspberries), νιφάδες ζέας, κινόα, σπιρουλίνα, σπόροι chia, γκότζι μπέρι κ.λπ.
Η αλήθεια γενικότερα σχετικά με τις «υπερτροφές», όπως πάντα, κρύβεται κάπου στη μέση: Οι μελέτες δείχνουν ότι αυτές οι «σούπερ» τροφές επιδρούν θετικά όταν εντάσσονται σε ένα μοντέλο ισορροπημένης διατροφής, αλλιώς μπορεί να μην παρέχουν κανένα απολύτως όφελος.
Οι λάτρεις τους αναζητούν συνεχώς νέες μελέτες που ενθαρρύνουν την κατανάλωσή τους, οι πολέμιοί τους τα απαξιώνουν ως «μόδα» και προειδοποιούν για ενδεχόμενες παρενέργειες. Σε κάθε περίπτωση είναι σίγουρο ότι τα «υπερτρόφιμα» δεν είναι πανάκεια!
Πότε ωφελούν τα «υπερτρόφιμα»;
Τα «υπερτρόφιμα» ήταν κομμάτι της διατροφής από την αρχαιότητα. Στη σύγχρονη εποχή, οι άνθρωποι τρέφονται κυρίως με επεξεργασμένα και συχνά φτωχά σε θρεπτικά συστατικά τρόφιμα. Υπάρχει λοιπόν ένα διατροφικό κενό το οποίο, έως ένα βαθμό, θα μπορούσε να καλυφθεί από τις «υπερτροφές».
Η επιστημονική κοινότητα συγκλίνει, βάσει ερευνών, στο ότι η ένταξη των τροφών αυτών στην καθημερινή διατροφή μπορεί να ενισχύσει τον οργανισμό με αντιοξειδωτικές και αντιμικροβιακές ουσίες, βιταμίνες, φυτικές ίνες, ωφέλιμα λιπαρά σε ποσότητες μεγαλύτερες από τα υπόλοιπα «συμβατικά» τρόφιμα.
Επίσης, η κατανάλωσή τους μπορεί να λειτουργεί αντισταθμιστικά στην λήψη ανθυγιεινών τροφίμων. Έτσι, σε βάθος χρόνου, η χρήση τους μπορεί να λειτουργήσει περιοριστικά στον κίνδυνο εμφάνισης παθήσεων όπως καρδιαγγειακές και νευρολογικές, καρκίνος, παχυσαρκία, διαβήτης.
Και ψυχολογικά είναι ευεργετική η επίδρασή τους, γιατί μπορεί κάποιος να αισθάνεται ότι κάνει κάτι καλό για τον εαυτό του. Βελτιώνεται επίσης η γενικότερη φιλοσοφία περί διατροφής, γιατί εμπεδώνεται ο σεβασμός και η φροντίδα του οργανισμού, με την προσεκτική ένταξη των «υπερτροφών» στη διατροφική καθημερινότητα της οικογένειας.
Μπορούν για παράδειγμα να προστεθούν σε συνταγές στο πρωινό, στις σαλάτες, στις σούπες, αλλά και σε γλυκά, σπιτικές πίτσες κ.λπ.. Θα πρέπει, φυσικά, να τονιστεί ότι οι «σούπερ» τροφές δεν έχουν οποιαδήποτε θεραπευτική ιδιότητα, ούτε και μπορούν να αντικαταστήσουν την όποια φαρμακευτική αγωγή λαμβάνει ένας ενήλικος.
Οι μελέτες δείχνουν ότι αυτές οι «σούπερ» τροφές επιδρούν θετικά όταν εντάσσονται σε ένα μοντέλο ισορροπημένης διατροφής, αλλιώς μπορεί να μην παρέχουν κανένα απολύτως όφελος
Κίνδυνοι και παρενέργειες
Σε κάποιες περιπτώσεις η κατανάλωση ορισμένων από αυτές τις τροφές μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνη. Αυτό ισχύει στις περιπτώσεις της υπερκατανάλωσης «υπερτροφίμων» με υψηλή αντιοξειδωτική ισχύ. Η μεγάλη κατανάλωση διαιτητικών αντιοξειδωτικών μπορεί να επιφέρει καταστροφικές συνέπειες στην υγεία, ειδικά εάν τα επίπεδα της βιταμίνης D στον οργανισμό είναι χαμηλά ή ανεπαρκή.
Και να πως έχει η αλήθεια. Τα διαιτητικά αντιοξειδωτικά έχει αποδειχθεί ότι ενδυναμώνουν το αμυντικό σύστημα. Ωστόσο, το αμυντικό σύστημα προκειμένου να λειτουργεί εύρυθμα έχει ανάγκη από τη ρυθμιστική δράση της βιταμίνης D.
Η βιταμίνη D μέσω της ιδιότητας της να ρυθμίζει την έκφραση των Τ-κυττάρων έχει την ιδιότητα να συνεισφέρει στην ισόρροπη ανάπτυξη των Th-1 και Th-2 βοηθητικών κυττάρων και επομένως στην ομαλή έκφραση του ανοσοποιητικού. Το καθαρό αποτέλεσμα για το ανοσιακό σύστημα που αναπτύσσεται σε περιβάλλον όπου υπάρχει περιορισμένη διαθεσιμότητα βιταμίνης D είναι η αύξηση του αριθμού των αυτοκαταστροφικών Τh1 κύτταρων.
Αντίθετα, η επάρκεια της 1,25 διυδροξυβιταμίνης D3 (η ορμονική μορφή της βιταμίνης D) οδηγεί σε αριθμητικά λιγότερα και περιορισμένης ισχύος Th-1 κύτταρα και ταυτόχρονα στην αντισταθμιστική ομοιογενή ανάπτυξη των ευεργετικών Th-2 βοηθητικών κυττάρων.
Πολλές μελέτες που επισημαίνουν ότι μεγάλες ποσότητες αντιοξειδωτικών (και ταυτόχρονα η χαμηλή συγκέντρωση βιταμίνης D) είτε δεν παρέχουν καμία αντιοξειδωτική προστασία, είτε ακόμα σε κάποιες περιπτώσεις μετατρέπονται σε τοξικούς παράγοντες, με αρνητικές συνέπειες για τον οργανισμό.
Η διαπίστωση αυτή είναι ιδιαίτερη σημαντική, καθώς σήμερα παρατηρείται γενικότερα μια αλόγιστη χρήση αντιοξειδωτικών «υπερτροφίμων», συχνά χωρίς να προηγείται διατροφική αξιολόγηση από ειδικούς διατροφολόγους.
Η μεγαλύτερη από τη συνιστώμενη πρόσληψη αντιοξειδωτικών, δηλαδή από αυτή που πραγματικά έχει ανάγκη ο ανθρώπινος οργανισμός και χωρίς την παρουσία βιταμίνης D, ενέχει τον κίνδυνο να εμφανιστεί ακόμα και προ-οξειδωτική δράση. Δηλαδή, οι μεγάλες ποσότητες αντιοξειδωτικών ουσιών μπορεί να τροφοδοτήσουν αντί να αναστείλουν την παραγωγή ελευθέρων ριζών και να προκαλέσουν περαιτέρω οξειδωτικές φθορές. Έτσι, η επιπρόσθετη μη απαραίτητη υπερκατανάλωση αντιοξειδωτικών ενδέχεται να επιταχύνει την εμφάνιση ενός χρόνιου εκφυλιστικού νοσήματος.
Ένας άλλο πρόβλημα των «υπερτροφίμων» είναι και το ακόλουθο: Πολλές φορές διάφορα «υπερτρόφιμα» που προέρχονται από την Ασία μπορεί να κρύβουν μεγαλύτερους κινδύνους υγείας από εκείνους που ισχυρίζονται ότι μπορεί να αποτρέπουν.
Πως γίνεται αυτό; Μα για τον πολύ απλό λόγο ότι το νερό με το οποίο ποτίζονται ως φυτά είναι συνήθως μολυσμένο, περιέχοντας πολυάριθμους παθογόνους μικροοργανισμούς. Όποιος έχεις επισκεφθεί ασιατικές χώρες μπορεί να επιβεβαιώσει του λόγου το αληθές.
Η μεγάλη κατανάλωση διαιτητικών αντιοξειδωτικών μπορεί να επιφέρει καταστροφικές συνέπειες στην υγεία, ειδικά εάν τα επίπεδα της βιταμίνης D στον οργανισμό είναι χαμηλά ή ανεπαρκή
Επίσης, πριν από μερικά χρόνια υπήρξαν κρούσματα δηλητηριάσεων, γιατί πολλοί που άκουσαν ότι οι πυρήνες βερίκοκου έχουν αντικαρκινικές ιδιότητες αγνόησαν την προειδοποίηση να τρώνε το πολύ τέσσερις την ημέρα.
Έτσι, για να αποφύγει κανείς δυσάρεστες εκπλήξεις, καλό θα ήταν να συμβουλεύεται το διατροφολόγο του πριν εντάξει αυτές τις «υπερτροφές» στο διαιτολόγιό του. Με ακόμη μεγαλύτερη προσοχή θα πρέπει να δίνονται στα παιδιά. Καλό θα είναι τέλος όλοι να διαβάζουν την ετικέτα και τη χώρα προέλευσης των τροφών που αγοράζουν.
Συμπερασματικά
Τα «υπερτρόφιμα» μπορούν να δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι διορθώνουν διάφορα οργανικά προβλήματα. Επειδή κατά κύριο λόγο τα νοσήματα που σχετίζονται με τη διατροφή (όπως η παχυσαρκία, ο διαβήτης, τα καρδιαγγειακά) είναι χρόνια και απαιτούν τροποποίηση της συμπεριφοράς, ψάχνει κανείς την εύκολη λύση, αντί να επιλέγει τη συνολική αλλαγή του τρόπο ζωής και διατροφής, επιλέγει το σούπερ φαγητό.
Χρειάζεται, επίσης, προσοχή στο ισοζύγιο των διαιτητικών αντιοξειδωτικών και των επιπέδων της βιταμίνης D. Τα «υπερτρόφιμα» θα πρέπει να χορηγούνται και μόνο κατόπιν αξιολόγησης του παραπάνω ισοζυγίου από εξειδικευμένους κλινικούς διαιτολόγους-διατροφολόγους.
Με απλά λόγια: Μέτρον Άριστον και στα… «υπερτρόφιμα»!
Η κάλυψη των αναγκών σε αντιοξειδωτικά επιτυγχάνεται μέσα από την επαρκή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών στο πλαίσιο του μοντέλου της ελληνικής παραδοσιακής διατροφής. Δυστυχώς, ελάχιστοι αναφέρονται στα παραδοσιακά ελληνικά υπερτρόφιμα, όπως είναι οι ελιές, το αυγό, το ψάρι, τα καρύδια, τα λεμόνια, το γιαούρτι και τόσα άλλα που συγκεντρώνουν αποδεδειγμένα πολλαπλές διατροφικές ιδιότητες.
Μήπως τελικά πρέπει να ανατρέξουμε στη διατροφική πρακτική του λαού μας, η οποία προέρχεται μέσα από τη σοφία αιώνων και μας υποδεικνύει τη σωστή κατεύθυνση υγείας που θα πρέπει να ακολουθήσουμε;
Δημήτρης Γρηγοράκης
Κλινικός Διαιτολόγος- Διατροφολόγος – logodiatrofis
