ΤΑ ΖΩΠΥΡΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
Καστοριά:
Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Καστοριά είναι μια υπολογίσιμη πόλη, με πάνω από 12-13 χιλιάδες πληθυσμό. Από τις 20 συνοικίες της πόλης 16 ήταν ελληνικές, 3 μουσουλμανικές και 1 Εβραϊκή. Είχε πάνω από 2.800 σπίτια. Εκτός από τις φυσικές της ομορφιές, φαίνεται πως ο Θεός την προίκισε με ανθρώπους έξυπνους, δραστήριους και φιλοπάτριδες.
Στο δεύτερο μισό του 17ου αι. η πόλη άρχισε να διαφημίζεται για τους γουναράδες της, οι οποίοι τότε εμπορεύονταν αρχικά με την Κων/λη και τη Ρωσία κι αργότερα ίδρυσαν σπουδαία εμπορικά στη Βιέννη, τη Λειψία, τη Δρέσδη και αλλού.
Οι γουναράδες με τη λεπτή τους τέχνη σιγά – σιγά έγιναν γνωστοί σ’ όλο τον ευρωπαϊκό χώρο. Η συντεχνία των γουναράδων με έδρα της την Κων/λη, ήταν μια από τις πιο πολυάνθρωπες και τις πιο πλούσιες από τις – πάνω από 100, άλλοι τις ανέβαζαν στις 150 – που είχε η Πόλη.
Η οικονομική ανάπτυξη των Καστοριανών στον τόπο τους, αλλά κυρίως έξω από αυτόν, στο εξωτερικό, μεγάλωσε την ανάγκη για κάποιους καλύτερους τρόπους ζωής και πιο πολύ για πνευματικές ικανοποιήσεις. Η μεγάλη αφύπνιση των υπόδουλων Ελληνο–Ορθόδοξων που σημειώνεται από τις αρχές, και κυρίως τα μέσα, του 17ου αι. δεν μπορεί να αφήσει αδιάφορους και τους Καστοριανούς άρχοντες, κληρικούς και λαϊκούς. Ένας πρόσθετος λόγος ήταν η στάση απέναντι στο πρόβλημα αυτό του πάμπλουτου συμπατριώτη τους Μανολάκη, που είχε ιδρύσει σχολεία για το φωτισμό του Γένους σε πολλά μέρη της Τουρκοκρατούμενης Ελλάδας. Γι’ αυτό, λοιπόν, και οι Καστοριανοί γουναράδες που βρίσκονταν στην Κων/λη πήραν την πρωτοβουλία και στις 20 Μαϊου 1682 έγραψαν στους άρχοντες της πατρίδας τους:
«… Ηξεύρετε καλά, τιμιώτατοι και ευγενέστατοι συμπατριώτες, πως ο τιμιώτατος, ενδοξότατος και ελεημονικώτατος εν αρχούσει κύριος Μανολάκης, πως είναι γέννημα και θρέμμα της τιμιωτάτης πατρίδος μας και αυτός ο ευλογημένος με νεύσιν Θεού κατέστησεν εις πολλούς και διαφόρους τόπους σχολεία και φροντιστήρια της μαθήσεως και της σοφίας και σπουδής των ελληνικών γραμμάτων, όπου είναι φως και ζωή των ανθρώπων η μάθησις. Επειδή και, όσα καλά εις τους ανθρώπους ευρίσκονται, η σοφία τα επενόησεν και τα ευρήκεν. Είναι, λοιπόν, μεγάλη μας αγνωσία όπου οι μεν άλλοι άνθρωποι και ξένοι να ποτίζωνται από την πηγήν της πατρίδας μας, και η ειδική μας πατρίς να μένη διψασμένη και σκοτισμένη από την σκότωσιν της αμαθείας και από την δίψαν των μαθημάτων. Και ιδού, λοιπόν, όπου σας δίνομεν είδησιν, καθώς μας εφάνηκε εύλογον με κοινήν συμβουλήν, εις το να γράψετε από μέρους σας και με τον αρχιερέα ομοί περί τούτου μίαν κοινήν επιστολήν εις τον άρχοντα ήγουν τον καλόν αυτόν όπου εις άλλους και άλλους τόπους κατέστησε να το καταστήση μάλιστα εις την εδικήν του πατρίδα, όπου τον εγέννησε και τον ανέθρεψε και είναι χρέος απαραίτητον με κάθε δίκαιον κοντά εις την ενδοξότητά του. Τα τοιαύτα να τα γράψετε με πολλές και μεγάλες παρακάλεσες και μνημόσυνα, και ει τι άλλο σας φωτίσει ο Κύριος περισσότερον. Και τότε θέλομεν εύρει και ημείς πρόφασιν, την τιμίαν σας ταύτην επιστολήν, να τον παρακαλέσωμεν όσον ημπορούμεν να τα τελειώση».
Πράγματι η επιστολή εστάλη με θετικά αποτελέσματα.
Ύστερα από την Άλωση (1453) και ως τα τέλη σχεδόν του 17ου αι. η παιδεία στην Καστοριά, όπως και σ’ όλες σχεδόν τις τουρκοκρατούμενες χριστιανικές περιοχές, περιορίζονταν στη διδασκαλία κάποιων στοιχείων γραμματικών και θρησκοεκκλησιαστικών γνώσεων, που παρέχονταν σχετικά ασυστηματοποιήτητες από διάφορους ιερείς ή ιερομόναχους. Ονόματα τέτοιων δ/λων συναντάμε συχνά στη γραπτή παράδοση της περιοχής (σημειώσεις αναμνηστικές πάνω σε λειτουργικά βιβλία) ακόμα και σ’ αυτά τα μαύρα χρόνια των δύο πρώτων αιώνων της σκλαβιάς.
Είναι σίγουρο όμως, και πριν να αποσταλεί οικονομική βοήθεια από τον Μανολάκη, ότι στην Καστοριά λειτουργούσε σχολείο κάποιου επιπέδου, που αγωνίζονταν να βγάλει το λαό της από την παχυλή αμάθεια. Αυτό τουλάχιστον φανερώνουν και οι άξεστες υπογραφές των «ευγενέστατων» αρχόντων και των κληρικών της, αθανατισμένες στους σωζόμενους κώδικες της Μητρόπολης Καστοριάς, καθώς και σε άλλα γραπτά μνημεία. Το σχολείο αυτό ιδρύεται από τον ευεργέτη Δημ. Κυρίτζη στα 1714, ο οποίος πρόσφερε 6.000 δουκάτα για τη λειτουργία του.
Ωστόσο, και ενωρίτερα απ’ το σχολείο του Κυρίτζη λειτουργούσαν πάνω από δύο, τουλάχιστον, σχολεία στην Καστοριά. Ο Κ. Βακαλόπουλος μας πληροφορεί ότι «Στην Πόλη της Καστοριάς στα 1715 λειτουργούν τρία ελληνικά σχολεία» (1).
Σημειώσεις:
– Κων/νος Βακαλόπουλος, Νεοελληνική Ιστορία 1204-1940, σελ. 88
ΓΑΒΡΙΗΛ ΚΑΟΥΡΗΣ
επίτ. ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ
