Ψυχολογία και κορωνοϊός: Ο Καστοριανός ψυχοθεραπευτής Γιώργος Ιατρού απαντά

Η οδηγία “μένω σπίτι” μας φέρνει μπροστά στην υιοθέτηση μιας ολόκληρης στάσης ζωής και καθρεφτίζει τον τρόπο σκέψης μας και συμπεριφοράς μας απέναντι σε μια δυσκολία ή κρίση. Έτσι δε γίνεται και στη ζωή; Όλοι δεν αντιμετωπίζουμε δύσκολες στιγμές στο προσωπικό μας μονοπάτι που καλούμαστε να διαχειριστούμε; Μόνο που τώρα η δυσκολία αφορά στο σύνολο της κοινωνίας ταυτόχρονα και σχετίζεται με το σημαντικότερο αγαθό όλων, την υγεία μας.

Έτσι λοιπόν κάποιοι από μας δρουν με σύνεση, υπευθυνότητα και ευσυνειδησία ακολουθώντας τις οδηγίες του ιατρικού κόσμου σκεπτόμενοι τους εαυτούς τους και τους γύρω τους. Κάποιοι άλλοι αψηφούν μέτρα, εντολές, προτροπές υποκινούμενοι από την ενστικτώδη ανάγκη τους για προσωπική απόλαυση αδιαφορώντας για τις πιθανές επακόλουθες επιπτώσεις.

Και άλλοι χάνονται πανικόβλητοι μέσα στους φόβους τους, κυριευμένοι από τον τρόμο που δε δείχνει τίποτα καινούριο παρά την αέναη υπαρξιακή πάλη του ανθρώπου με τον φόβο.

Η κρίση του κορωνοϊού μπορεί να μας επηρεάσει με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους: σωματικά, συναισθηματικά, οικονομικά, κοινωνικά και ψυχολογικά.

Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα γεγονότα. Σίγουρα όμως μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο που αντιδρούμε απέναντί τους και να διαχειριστούμε τα συναισθήματα που μας προκαλούν.

Για αυτό επικοινωνήσαμε με τον σύμβουλο ψυχοθεραπευτή Γιώργο Ιατρού.

– Στην πόλη της Καστοριάς έγινε η πρώτη μαζική εμφάνιση κρουσμάτων με πολλά να ακούγονται για την ευθύνη. Ποια η άποψή σας;

Δυστυχώς γίναμε το επίκεντρο της προσοχής για έναν αρνητικό λόγο, ο οποίος ωστόσο για μένα δεν ήταν τόσο σημαντικός. Μερίδα των κατοίκων κατηγόρησε τους γουναράδες για την επίσκεψή τους στο Μιλάνο, άλλοι τους προσκυνητές άλλοι τα σχολεία που ήταν στην Ιταλία εκδρομή.

Νομίζω πως δεν εξυπηρετεί τίποτα και κανέναν η επίρριψη ευθυνών. Η ταχύτητα εξάπλωσης του συγκεκριμένου ιού και ο χρόνος επώασής του δε δίνει τη δυνατότητα εντοπισμού του. Η επιστροφή των γουναράδων από το σημείο μηδέν της εμφάνισης του ιού στην Ιταλία, μπορεί να συμπίπτει χρονικά με την εμφάνιση του πρώτου κρούσματος αλλά αυτό δεν ισχύει πάντα ούτε μπορεί κάποιος με βεβαιότητα να το υποστηρίξει, ούτε φυσικά έχει νόημα. Ο ιός φτάνει εύκολα παντού. Ξεκίνησε από την Κίνα και έφτασε στο μικρότερο νησί του Ατλαντικού και στο μικρότερο κρατίδιο της Ευρώπης. Ας μην ξεχνάμε πως το 3μερο της Κ. Δευτέρας η Καστοριά έσφυζε όπως κάθε 3ημερο από κόσμο. Μπορεί να μεταδόθηκε από τουρίστα. Ποιος αναλαμβάνει με βεβαιότητα να μιλήσει για ευθύνη; Τι κέρδος θα έχει αν αποδειχθεί πως το μετέφεραν οι γουναράδες, οι προσκυνητές ή οι μαθητές;

Όπως αναφέρω σε γνωστούς και συναδέλφους που τους ενδιαφέρει έντονα το θέμα αυτό, η Καστοριά μπορεί να στιγματίστηκε, όμως κατά την άποψή μου, θα έπρεπε όλοι οι Έλληνες να την ευγνωμονούν, καθώς έδειξε τον δρόμο για την αναγκαιότητα λήψης συγκεκριμένων μέτρων και λειτούργησε με αυτόν τον τρόπο απολύτως προστατευτικά για κάθε άλλη περιοχή στη χώρα.

Η ενότητα και η αλληλεγγύη πάντα και ειδικά σε τέτοιες καταστάσεις είναι απαραίτητες για την αντιμετώπιση ενός τέτοιου φαινομένου.

– Το κυρίαρχο συναίσθημα, ανάμεσα σε πολλά που βιώνουμε το τελευταίο διάστημα με αφορμή τον παρατεταμένο εγκλεισμό μας στο σπίτι εξαιτίας του φονικού ιού, είναι ο φόβος. Είναι φυσιολογικό; Είναι κάτι που πρέπει να μας ανησυχεί;

Ο φόβος είναι ένας φυσιολογικός και προστατευτικός μηχανισμός άμυνας που μπορεί πραγματικά να μας προφυλάσσει από κάθε τί που μπορεί να φαίνεται απειλητικό. Σε αυτή την περίπτωση ωστόσο ο φόβος αυτός συνοδεύεται από κάτι άγνωστο για όλους, έναν ιδιαίτερα απειλητικό ιό, σύμφωνα με τους γιατρούς, ο οποίος μεταδίδεται πολύ εύκολα και γρήγορα. Αυτό καθιστά εξαιρετικά δύσκολη την απόλυτη προστασία μας, εξού και τα απαραίτητα μέτρα που έχει λάβει η πολιτεία. Νομίζω, πως ο φόβος των περισσότερων στην περίπτωση του κορονοιού, συνδυάζεται με αυτό το άγνωστο και πρωτόγνωρο καθεστώς που ζούμε, καθώς επίσης και με το τί μέλλει γενέσθαι, μιας και έχει διαρκέσει περισσότερο από 45 μέρες και θα αναγκαστούμε να ζήσουμε για κάποιους μήνες ακόμη μέσα σε ένα περίεργο πλαίσιο λειτουργίας. Θα έλεγα πως δικαιολογημένα ο κόσμος ανησυχεί αλλά θα πρέπει να προστατευθούμε και από πολλά fake news που κυκλοφορούν, αυτά νομίζω μπορεί να τρομοκρατήσουν ευκολότερα τον κόσμο.

– Οι Έλληνες είμαστε ένας εξωστρεφής, απείθαρχος λαός  που τήρησε με ευλάβεια μέτρα, που του απαγόρευσαν να κυκλοφορεί και να συναναστρέφεται άλλους ανθρώπους. Πώς εξηγείται η πειθαρχία των Ελλήνων στα μέτρα; 

Η αλήθεια είναι πως δε φημιζόμαστε για την πειθαρχία μας!  Όπως ανέφερα ξανά στο πρόσφατο παρελθόν, η έννοια αυτή της καραντίνας, του εγκλεισμού, ήρθε ως αποτέλεσμα μιας γενικότερης στάσης ζωής και φιλοσοφίας των Ελλήνων, η οποία κρατά δεκάδες χρόνια τώρα. Αναφέρομαι φυσικά στους ισχυρούς δεσμούς που αναπτύσσουν οι Έλληνες στις οικογένειές τους. Το φαινόμενο αυτό ίσως είναι μια παγκόσμια μοναδικότητα, όπως πιθανόν και η αποτελεσματικότητα αυτών των μέτρων στη χώρα μας. Νομίζω δηλαδή, πως η καραντίνα, περιέχει έναν αλτρουιστικό τρόπο σκέψης, συμπεριφοράς και σκοπού, συμπεριφερόμαστε λοιπόν με τέτοιον συνεργατικό τρόπο, όχι μόνο για να μην αρρωστήσουμε εμείς οι ίδιοι, αλλά κυρίως για να προστατεύσουμε και φροντίσουμε τους σημαντικούς μας άλλους, τους αγαπημένους μας.

– Η παράταση της καραντίνας ήταν αναμενόμενη, όμως το νέο απογοήτευσε βαθιά πολλούς ανθρώπους, δείχνοντας  ανησυχητική αύξηση του άγχους και της κατάθλιψης. Πώς μπορούμε, λοιπόν, να ελέγξουμε αυτή την κατάσταση;

Είναι νομίζω λογικό τόσο το γεγονός της παράτασης των μέτρων, όσο και η συνεπακόλουθη συναισθηματική κατάσταση των ανθρώπων. Από τη μια θεωρούμε πως πρέπει να παραμείνουμε υγιείς, και όλη αυτή η προσπάθεια πράγματι να μην πάει χαμένη, από την άλλη προσωπικά αντιλαμβάνομαι την ανησυχία των ανθρώπων σχετικά με την οικονομική κατάστασή τους, την ανάγκη εργασίας, την κοινωνικότητά τους, την ανάγκη τους να δουν και να αγκαλιάσουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα. Όλο αυτό το χρονικό διάστημα συσσωρεύεται ένταση, άγχος, θλίψη, αίσθημα μοναξιάς κτλ. Κανείς δεν τα ένιωθε όλα αυτά, ούτε πιθανόν μπορούσε να τα νιώσει ή να τα αντιληφθεί την πρώτη εβδομάδα του περιορισμού. Ωστόσο όλα αυτά, μαζεύονται, μοιάζει με το φαγητό, που κάθε μέρα τρως από λίγο αλλά αν δεν το “κάψεις” συγκεντρώνεται και συγκεντρώνεται και συγκεντρώνεται, οπότε κάποια στιγμή συνειδητοποιείς ότι έχεις παχύνει. Καθώς περνούν λοιπόν οι μέρες, από τη μια τα αρνητικά αυτά φορτία συσσωρεύονται από την άλλη δεν υπάρχουν πάντα διέξοδοι για να τα εκτονώσεις και φτάνεις σε ένα σημείο δύσκολα διαχειρίσιμο.

Πιστεύω πως αυτό που χρειαζόμαστε είναι αρχικά να αναγνωρίσουμε αυτά τα αρνητικά βιώματά μας, να τα εντοπίσουμε μέσα μας. Τί νιώθω; που το νιώθω; πόσο συχνά το νιώθω; Είναι η πρώτη φορά που το νιώθω; Αν όχι πότε το ξαναένιωσα; Τί είχα κάνει τότε και πέτυχε; Είναι σημαντικό να αποδεχθούμε όλα αυτά, να συμφιλιωθούμε μαζί τους γιατί είναι δικά μας. Μόνο έτσι μπορεί γενικά να φροντίσει κάποιος τον εαυτό του. Στη συνέχεια, είναι νομίζω απαραίτητο να βρούμε τα αποθέματά μας ως άτομα. Τι μπορώ να κάνω με αυτό που νιώθω; Πολλοί αυτό το διάστημα, ευτυχώς, μέσα στη μαύρη αυτή συγκυρία έξω από τα σπίτια μας, και σε λιγότερες περιπτώσεις ακόμη και εντός του σπιτιού τους, βρήκαν ευκαιρίες να δημιουργήσουν. Να διαχειριστούν καλύτερα τον χρόνο τους, να έρθουν πιο κοντά με τους αγαπημένους τους, να παίξουν με τα παιδιά τους, να τελειώσουν εκείνο το βιβλίο που ξεκίνησαν, να δουλέψουν από το σπίτι τους…

– Η πλειονότητα της ανθρωπότητας αυτή τη στιγμή βρίσκεται καθηλωμένη στους δέκτες της. Αν και η ανάγκη μας για ενημέρωση είναι μεγάλη, μήπως η ασταμάτητη παρακολούθηση των ειδήσεων προκαλεί μεγαλύτερο άγχος;

Σίγουρα. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε για τις εξελίξεις γύρω από ένα τόσο σημαντικό θέμα όμως τα ΜΜΕ μας βομβαρδίζουν καθημερινά με πληροφορίες οι οποίες όχι μόνο δε βοηθούν, αλλά αντίθετα δημιουργούν μεγαλύτερο αίσθημα θλίψης και ανασφάλειας. Μέσα σε αυτόν τον κυκεώνα πληροφοριών, πλασάρονται είτε fake news είτε διαστρεβλωμένες πληροφορίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, οι εικόνες με τα δεκάδες φέρετρα στο Μπέργκαμο, τα οποία τελικά μετά από αναζήτηση βρέθηκε ότι προέρχονταν από ναυάγιο μεταναστών στη Λαβεντούζα. Και πολλά ακόμη παραδείγματα ψεύτικων ή υπερβολικών ειδήσεων. Θα τολμούσα να πω πως το διαδίκτυο είναι πιο ασφαλής πηγή γνώσης και ενημέρωσης, αν και εκεί φυσικά χρειάζεται να είμαστε επιφυλακτικοί. Για όποιον πραγματικά ενδιαφέρεται να ενημερωθεί για θέματα σχετικά με τον κορονοιό, υπάρχουν εξαιρετικά περιοδικά, όπως το Lancet, αλλά και μηχανές αναζήτησης, πηγές έγκυρων και έγκριτων περιοδικών όπως το pubmed ή το scholar. Η τηλεόραση και τα ΜΜΕ σε περιόδους κρίσης όπως αυτή που περνάμε, βρίσκουν την ευκαιρία να πετύχουν δικούς τους, ιδιοτελείς σκοπούς, και σε αυτούς δυστυχώς δεν συμπεριλαμβάνεται μια έγκυρη ενημέρωση και  ο σεβασμός προς τον τηλεθεατή.

– Πώς μπορούμε να προσαρμοστούμε σε αυτή τη νέα καθημερινότητα; Θα βοηθούσε αν εφευρίσκαμε πάλι μια ρουτίνα, ένα νέο χρονοδιάγραμμα;

Επίσης από την αρχή της εφαρμογής των μέτρων στη χώρα μας, είχα μιλήσει για την ανάγκη συνέχισης ή δημιουργίας ενός προγράμματος, μιας ρουτίνας στη μέρα μας. Σε μια τέτοια κατάσταση, όπου βίαια και ξαφνικά σε αναγκάζουν να παραμείνεις μέσα στο σπίτι, να σταματήσεις ή να περιορίσεις την εργασία σου, ο οργανισμός μας λογικό είναι να απορρυθμιστεί. Πολλοί συμπολίτες μου αναφέρουν σοβαρά προβλήματα με τον ύπνο τους. Αϋπνίες, υπνηλίες, άναρχος ύπνος όσον αφορά την ώρα. Όταν δεν χρειάζεται να ξυπνήσεις συγκεκριμένη ώρα, όταν δεν έχεις ραντεβού συγκεκριμένη ώρα, όταν δεν χρειάζεται να φας συγκεκριμένη ώρα για να συνεχίσεις την εργασία σου ή να ακολουθήσεις το πρόγραμμά σου, επόμενο είναι να απορρυθμιστεί το ρολόι σου και να αποδιοργανωθείς. Γι αυτό είναι χρήσιμο να δημιουργήσουμε, στον βαθμό που είναι εφικτό, ένα πρόγραμμα στη μέρα μας. Συγκεκριμένη ώρα αφύπνισης, συγκεκριμένο χρονικό διάστημα για την κάθε δραστηριότητα (γυμναστική, φαγητό, ενημέρωση, ψυχαγωγία) και ξανά συγκεκριμένος χρόνος και βαθμός ξεκούρασης. Βέβαια, δε θεωρώ απαραίτητο να είναι ιδιαίτερα αυστηρό, γιατί και εκεί ενέχει ο κίνδυνος να δημιουργηθούν εσωτερικές εντάσεις.

– Υπάρχουν μέτρα προστασίας μόνο για την σωματική ή και για την ψυχική μας υγεία; Και αν ναι, ποια είναι αυτά;

Για τη σωματική μας υγεία δεν ξέρω εάν είμαι ο κατάλληλος να μιλήσω αν και θεωρώ πως έχουμε εκπαιδευθεί πλέον αρκετά καλά σε αυτό μέσα από τις συνεχείς κρούσεις για λήψη προστατευτικών μέτρων: συχνό και καλό πλύσιμο χεριών, χρήση γαντιών και μασκών, αντισηπτικά, όχι επαφή με αντικείμενα και άλλους ανθρώπους κτλ. Φυσικά στη σωματική υγεία, συμπεριλαμβάνεται και το κομμάτι της γυμναστικής, το οποίο είναι απαραίτητο κυρίως όταν περιορίζεται ακόμη και το περπάτημα λόγω παραμονής εντός της οικίας. Λίγη γυμναστική με προσοχή και όχι υπερβολές σε καθημερινή βάση είναι απαραίτητη ούτως ή άλλως. Σχετικά με τη ψυχική υγεία, σημαντικό όπως προείπα, είναι αρχικά να αναγνωρίσουμε και να αποδεχθούμε αυτό που βιώνουμε. Σε δεύτερη φάση, επίσης απαραίτητο, είναι να μπορέσουμε να αντιληφθούμε πως αυτό που συμβαίνει, βρίσκεται σε ένα εξωτερικό, ανώτερο επίπεδο από εμάς. Να απενεχοποιήσουμε τόσο το συναισθηματικό μας αδιέξοδο, όσο και τη γενικότερη κατάσταση. Δεν είμαστε υπεύθυνοι για αυτό που συμβαίνει, ούτε και είναι στο χέρι μας να το αλλάξουμε. Δεν εννοώ να συμβιβαστούμε απλά, η λέξη συμβιβασμός περιλαμβάνει μια συνδιαλλαγή του τύπου “δίνω-παίρνω”, “κερδίζω-χάνω” κάτι και αυτό δεν μπορεί ποτέ να αποδώσει… εννοώ να προσαρμοστούμε στις νέες απαιτήσεις, χρησιμοποιώντας όλα αυτά που ανέφερα νωρίτερα, αλλά και οτιδήποτε βοηθά τον καθένα.

– Τι γίνεται με τους δικούς μας ανθρώπους που έχουν αποκλειστεί μόνοι τους σε ένα σπίτι; Πώς μπορούμε να τους στηρίξουμε ψυχολογικά;

Επίσης σημαντικό ζήτημα! Ευτυχώς ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ένα προσαρμοστικό ον και αυτό είναι ένα φοβερό πλεονέκτημα για την ισορροπία μας. Αν μιλάμε για ανθρώπους που χρήζουν οπωσδήποτε βοήθειας και φροντίδας αυτό πρέπει να γνωστοποιηθεί στους αρμόδιους και φυσικά να ληφθούν αντίστοιχα μέτρα. Είναι σημαντικό να μην είναι κανένα άτομο μόνο του στην κρίση. Η μοναξιά είναι ίσως το χειρότερο συναίσθημα, γιατί ακόμη και αν βασανίζεσαι από μια ψυχολογική διαταραχή όπως πχ το άγχος ή η κατάθλιψη, αλλά μπορείς να το μοιράζεσαι με κάποιον, μπορεί να βιώνεται διαφορετικά και διαχειρίσιμα. Αλλά η μοναξιά είναι κάτι βαθύτερο, κάτι πραγματικά ψυχοφθόρο. Αυτό φαίνεται να ισχύει για μεγαλύτερης ηλικίας άτομα, τα οποία διαβιούν είτε εντελώς μόνα τους, είτε με τον/τη σύζυγο, αλλά και με νεαρότερα άτομα, ευτυχώς σε μικρότερο όμως αριθμό. Το τηλέφωνο σε αυτή την περίπτωση και ακόμη καλύτερα η δυνατότητα χρήσης βιντεοκλήσης μπορεί να αποτελέσει ένα μοναδικό εργαλείο υποστήριξης μέσω της επικοινωνίας. Κατά τα άλλα δεν διαφέρει πολύ από οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, καθότι κατά μέσο όρο, όλοι σε αυτή την κατάσταση βιώνουμε παρόμοια συναισθήματα.

– Τα παιδιά όπως και οι ενήλικες βιώνουν και αυτά ανάλογα συναισθήματα. Πώς μπορούμε να τα καθησυχάσουμε;

Τα παιδιά είναι μια ιδιαίτερη πληθυσμιακή ομάδα αυτή τη στιγμή. Ανάλογα με την ηλικία και το αναπτυξιακό τους στάδιο η αντιμετώπιση τους και η συμπεριφορά μας μπορεί να διαφοροποιηθεί. Σε ένα παιδί 10-12 ετών μπορείς να εξηγήσεις τη σοβαρότητα της κατάστασης και την αναγκαιότητα λήψης αυτών των σκληρών μέτρων. Σε ένα παιδί όμως 3,4,5 ετών είναι πιο δύσκολο να του μιλήσεις για αυτά και να χρειαστεί να του εξηγήσεις γιατί δεν πάει πχ στον παιδικό σταθμό ή στο νηπιαγωγείο, γιατί η μαμά και ο μπαμπάς είναι στο σπίτι συνέχεια, γιατί δεν μπορούμε να πάμε μια βόλτα ή γιατί πλένουμε συχνά τα χέρια μας και γιατί στην τηλεόραση βλέπουμε ανθρώπους με μάσκες και γάντια.

Ανάλογα λοιπόν με την ηλικία έχουμε τρόπους συμπεριφοράς μας απέναντί τους. Ευτυχώς γράφτηκαν γρήγορα, παραμύθια που εξηγούν τί είναι ο κορονοιός και γιατί πρέπει να συμπεριφερθούμε διαφορετικά, με εύκολο, προσιτό τρόπο προσέγγισης για/από ένα παιδί. Για τα μικρότερης ηλικίας παιδιά, το παιχνίδι μπορεί να αποτελέσει τρομερό εργαλείο σε τέτοιες περιπτώσεις, όπως μάλλον και σε κάθε άλλη περίπτωση. Μπορείς να φτιάξεις μάσκες κ γάντια για τις κούκλες και τα αρκουδάκια του παιδιού και να διδάξεις την ανάγκη υγιεινής και προστασίας ή να γράψουμε σύντομες και κατανοητές ιστορίες για τον ιό μόνοι μας. Σε κάθε περίπτωση χρειάζεται να είμαστε ειλικρινείς με τα παιδιά. Χωρίς να χρησιμοποιούμε πάντα όλες τις πληροφορίες, φιλτράροντας τα λόγια μας και έχοντας πάντα έναν στόχο σε αυτό που θέλουμε να τους μεταδώσουμε. Και φυσικά, να μην ξεχνάμε πως όντως και εκείνα έχουν συναισθήματα παρόμοια με των ενηλίκων και χρειάζονται σεβασμό, προσέγγιση και αποδοχή.

– Η καραντίνα είναι μια σκληρή περίοδος, αλλά μπορεί να φέρει μαζί της ορισμένα μαθήματα ζωής;

Αυτό νομίζω αποτελεί τον διακαή μου πόθο, την κρυφή ελπίδα. Κάθε κρίση δημιουργεί ανάγκες και συνθήκες βελτίωσης και ανάπτυξης. Η λέξη κρίση εξάλλου σημαίνει επιλογή. Ελπίζω πως με το πέρας αυτής της περιόδου, θα επιδιώξουμε τελικά να φροντίσουμε περισσότερο τον εαυτό μας και τις σχέσεις μας με τους άλλους. Ελπίζω πως σιγά σιγά θα χτίσουμε νέες βάσεις για τους ανθρώπους που θέλουμε να έχουμε κοντά μας. Ελπίζω να κλείσουμε το μέσα δικτύωσης και τις τηλεοράσεις και να αναπτυχθούμε ξανά στον πραγματικό κόσμο. Θα αναθεωρήσουμε πολλά σχετικά με την α-βεβαιότητα που υπάρχει γύρω μας, με τη στασιμότητα ή την ταχύτητα του χρόνου, με την κοινωνία γενικότερα. Θα χρειαστεί ωστόσο να αναθεωρήσουμε πολλά και στην κοινωνική και πολιτική μας ζωή. Αυτό που εννοώ είναι πως, καλά τα χειροκροτήματα στους γιατρούς και οι ηρωοποιήσεις, όμως η λήξη του συναγερμού και η “συνθηκολόγηση” με τον κορονοιό, δε σημαίνει πως βελτιώθηκαν οι υπηρεσίες και το σύστημα υγείας, δε σημαίνει πως δε θα χρειαστούμε στο σύντομο μέλλον εξοπλισμούς και στελέχωση στο ΕΣΥ, δε σημαίνει πως θα ξεχάσουμε τους γιατρούς γιατί πλέον δεν θα ζούνε στην δική μας καθημερινότητα. Οι γιατροί ήταν πριν τον κορονοιό και θα είναι και μετά εκεί για να υπηρετούν τον όρκο τους και όλους εμάς. Τα σχολεία θα ανοίξουν πάλι αλλά τα κενά των δασκάλων θα υπάρχουν ακόμη. Η οικονομία θα τραυματιστεί και θα πρέπει να επουλωθεί. Όλα αυτά λοιπόν είναι μαθήματα που στη χώρα μας τα περάσαμε στο σύντομο παρελθόν, όμως δεν είδαμε σημαντικές αλλαγές. Τώρα μας δίνεται μια δεύτερη ευκαιρία να αναμετρηθούμε με τους εαυτούς μας και με το κοινωνικό σύνολο.

-Όταν οι κρίσεις περνούν, αλλάζει η νοοτροπία ή επιστρέφουμε στις ίδιες σκέψεις και συμπεριφορές;

Νομίζω πως απάντησα μόλις. Προσπαθώ πάντα να είμαι αισιόδοξος, όποιος με ξέρει προσωπικά το αντιλαμβάνεται. Από την άλλη δυσκολεύομαι να βάλω παρωπίδες σε πολλά πράγματα. Πολλά δεν μου αρέσουν, αλλά αυτό είναι υποκειμενικό. Θέλω να πιστεύω πως θα βγούμε πιο δυνατοί από αυτή τη δοκιμασία. Έχοντας περάσει ένα τόσο μεγάλο διάστημα μέσα σε 4 τοίχους, η έξοδος μπορεί να αποτελέσει γενεσιουργό δύναμη, μπορεί και να θυμίζει αυτή του Μεσολογγίου με τις γνωστές τραγικές συνέπειες. Χρειάζεται σύνεση, υπομονή, συνεργασία από όλους, όπως ακριβώς μέχρι τώρα και είχαμε τα θετικά αυτά αποτελέσματα. Η άρση των μέτρων δεν μπορεί να θεωρηθεί σε καμιά περίπτωση ως το τέλος. Περισσότερο θα θυμίζει μια μικρή, μεταβατική αρχή, την οποία πρέπει να αντιμετωπίσουμε με σεβασμό και πειθαρχεία, ώστε να μην χρειαστεί να παλινδρομήσουμε αλλά πραγματικά να γυρίσουμε σελίδες με νοοτροπία νικητή και δημιουργού.