Δεν μπορεί να μην έχεις αναρωτηθεί πώς θα ήταν η ζωή σου αν κάτι είχε γίνει διαφορετικά. Αυτός ο τρόπος σκέψης ονομάζεται αντιπραγματική σκέψη και μας βοηθά να σχεδιάσουμε ένα καλύτερο μέλλον. Αλλά μπορεί και όχι…
Πώς θα είχε εξελιχθεί η καριέρα μου, αν είχα δεχτεί αυτή τη θέση στο εξωτερικό; Πού θα βρισκόμουν σήμερα, αν είχα παντρευτεί τότε; Τι θα γινόταν αν δεν είχα βγει από το σπίτι λίγο πριν γίνει ο σεισμός;
Πόσες φορές έχουμε αναρωτηθεί «τι θα συνέβαινε, αν…»; Πόσες φορές έχουμε βασανιστεί με σκέψεις για το πόσο καλύτερα θα ήταν τα πράγματα, αν είχαμε πάρει μια διαφορετική απόφαση ή αν είχαμε κάνει κάτι 5 λεπτά νωρίτερα ή αργότερα; Και πόσες φορές έχουμε νιώσει ανακούφιση, όταν μια τυχαία επιλογή μάς γλίτωσε από κάτι χειρότερο;
Αυτός ο τύπος σκέψης ονομάζεται αντιπραγματική σκέψη (counterfactual thinking) και στην ουσία περιγράφει το να φανταζόμαστε ένα διαφορετικό αποτέλεσμα από αυτό που πραγματικά συνέβη.
Πώς λειτουργεί η αντιπραγματική σκέψη;
«Η αντιπραγματική σκέψη αφορά στην παραγωγή εναλλακτικών εκδοχών του παρελθόντος και αποτελεί ένα κοινό είδος συνειδητής γνωστικής διαδικασίας», εξηγεί η Φλώρα Κοκκινάκη, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. «Πολύ απλά, οι άνθρωποι δημιουργούν εναλλακτικά σενάρια για γεγονότα που έχουν ήδη συμβεί. Τα σενάρια αυτά αφορούν σε μια διαφορετική εκδοχή της πραγματικότητας, σε μια διαφορετική έκβαση των γεγονότων. Η αντιπραγματική σκέψη αποτελεί διαδικασία κοινή σε όλους τους πολιτισμούς και εμφανίζεται νωρίς στη ζωή των ανθρώπων – περίπου από την ηλικία των 2 ετών, όπου τα παιδιά κατακτούν γλωσσικές δεξιότητες που τους επιτρέπουν να συλλάβουν και να εκφράσουν συλλογισμούς αυτού του τύπου».
Μάλλον δεν είναι τυχαίο που ο κινηματογράφος έχει αξιοποιήσει προς όφελός του αυτήν την έννοια της κοινωνικής ψυχολογίας. Αρκεί να θυμηθούμε την ταινία «Αν», του Χριστόφορου Παπακαλιάτη, ή τη ρομαντική κομεντί «Απρόσμενος Έρωτας» (Sliding Doors), του Peter Howitt.
Πώς μπορεί να σε βοηθήσει η αντιπραγματική σκέψη;
«Σύμφωνα με τη λειτουργική θεωρία, η αντιπραγματική σκέψη έχει ευεργετικές συνέπειες, η σημαντικότερη εκ των οποίων είναι η διαχείριση και ο συντονισμός της συμπεριφοράς. Η αντιπραγματική σκέψη αφενός μας προετοιμάζει για το μέλλον και μας επιτρέπει να αποφύγουμε τα λάθη του παρελθόντος, αφετέρου μας επιτρέπει να νιώσουμε καλύτερα για ένα αρνητικό γεγονός», εξηγεί η κ. Κοκκινάκη.
«Οι άνθρωποι συγκρίνουν τα πραγματικά γεγονότα με τα εναλλακτικά σενάρια. Οι συγκρίσεις αυτές τους επιτρέπουν να εντοπίσουν τα αίτια ενός γεγονότος και να μάθουν από την εμπειρία τους. Για παράδειγμα, ένας φοιτητής που παίρνει χαμηλό βαθμό στην εξέταση ενός μαθήματος μπορεί να σκεφτεί μια καλύτερη έκβαση, όπως “εάν είχα προετοιμαστεί περισσότερο, θα είχα καλύτερο βαθμό”. Αυτή η αντιπραγματική σκέψη, που εστιάζει στην προσωπική του ευθύνη, θα τον κάνει να νιώσει άσχημα και να μετανιώσει για τη συμπεριφορά του, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να συμβάλει στο να κατανοήσει γιατί απέτυχε και να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του, ώστε να διαχειριστεί πιο αποτελεσματικά τα μελλοντικά γεγονότα».
Με άλλα λόγια, αυτός ο τύπος σκέψης μπορεί να μας βοηθήσει να εντοπίσουμε τους στόχους που είναι πιο σημαντικοί για εμάς και να βελτιώσουμε την ικανότητά μας να επιλέγουμε σοφά τις μελλοντικές μας κινήσεις.
Στόχος η ψυχική ανθεκτικότητα
Ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι η αντιπραγματική σκέψη μπορεί να επηρεάσει τις συναισθηματικές μας εμπειρίες και να αποτελέσει εργαλείο για τη ρύθμιση των συναισθημάτων μας, κάνοντάς μας πιο ανθεκτικούς.
«Οι αντιπραγματικές συγκρίσεις επηρεάζουν και τις συναισθηματικές αντιδράσεις των ατόμων. Έτσι, όταν η σύγκριση ενός αρνητικού γεγονότος γίνεται με μια καλύτερη εκδοχή της πραγματικότητας (ανοδική σύγκριση), το άτομο νιώθει χειρότερα. Όταν η σύγκριση γίνεται με μίια χειρότερη εκδοχή της πραγματικότητας (καθοδική σύγκριση), νιώθει καλύτερα», λέει η κ. Κοκκινάκη.
«Ο φοιτητής του προηγούμενου παραδείγματος, λ.χ., μπορεί να σκεφτεί: “Με τόσο πρόχειρο διάβασμα, θα μπορούσα να μην περάσω το μάθημα”. Αυτού του είδους η καθοδική αντιπραγματική σκέψη θα τον κάνει να νιώσει καλύτερα, αφού τουλάχιστον ο βαθμός του ήταν προβιβάσιμος. Η συναισθηματική επίδραση της ανοδικής έναντι της καθοδικής σύγκρισης εξηγεί γιατί οι χάλκινοι Ολυμπιονίκες είναι συνήθως πιο ικανοποιημένοι με την επίδοση τους από ότι οι αργυροί. Οι πρώτοι σκέφτονται ότι θα μπορούσαν να έχουν ολοκληρώσει τον αγώνα χωρίς μετάλλιο, συγκρίνουν δηλαδή με μια χειρότερη εκδοχή (καθοδική σύγκριση). Από την άλλη, οι αργυροί σκέφτονται ότι θα μπορούσαν να έχουν πάρει το χρυσό, συγκρίνουν δηλαδή την πραγματικότητα με μια καλύτερη εκδοχή (ανοδική σύγκριση)».
Ένα νόμισμα με δύο όψεις
Η αντιπραγματική σκέψη είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης. Σκεπτόμενοι ότι ένα αρνητικό γεγονός θα μπορούσε να έχει πάρει χειρότερη τροπή, μπορεί να το διαχειριστούμε καλύτερα, να είμαστε ευγνώμονες για αυτό που τελικά έχουμε και να γίνουμε πιο ανθεκτικοί. Από την άλλη, η σκέψη πως αποτύχαμε, πως δεν τα πήγαμε καλά, μπορεί να μας κάνει να μετανιώσουμε ή να προκαλέσει τύψεις. Και οι δύο περιπτώσεις, όμως, μας βοηθούν να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας, να επιλέξουμε τους στόχους μας και να σχεδιάσουμε καλύτερα την πορείας μας.
Η Φλώρα Κοκκινάκη είναι καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας και Ψυχολογίας του Καταναλωτή στο Τμήμα Μάρκετινγκ και Επικοινωνίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
