Κατά πόσο ισχύει ο “πόλεμος” της θρησκείας με την επιστήμη στο πέρασμα των αιώνων. Τα παραδείγματα της Τουρκίας του Ατατούρκ και των ΗΠΑ.
της Ανθής Κουτσουμπού
* Το άρθρο του συγγραφέα και διευθυντή του Ινστιτούτου Προηγμένων Σπουδών στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες στο Πανεπιστήμιο του Κουίνσλαντ, Peter Harrisonis δημοσιεύτηκε στο Aeon. Τo Αeon, είναι διαδικτυακό περιοδικό, που θέτει μεγάλα ερωτήματα, αναζητώντας φρέσκες απαντήσεις και μια νέα οπτική στην κοινωνική πραγματικότητα, την επιστήμη, τη φιλοσοφία και τον πολιτισμό.
Το 1966, πριν από 50 και πλέον έτη, ο διακεκριμένος Καναδός ανθρωπολόγος Άντονι Γουάλας προέβλεψε με σιγουριά τον παγκόσμιο θάνατο της θρησκείας στα χέρια μιας εξελισσόμενης επιστήμης: “η πίστη στις υπερφυσικές δυνάμεις είναι καταδικασμένη να εξαφανιστεί, σε όλο τον κόσμο, ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης επάρκειας και διάχυσης της επιστημονικής γνώσης”. Το όραμα του Γουάλας δεν ήταν ασυνήθιστο. Αντιθέτως, οι σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες, που διαμορφώθηκαν στη δυτική Ευρώπη του 19ου αιώνα, έλαβαν τη δική τους πρόσφατη ιστορική εμπειρία της εκκοσμίκευσης ως καθολικό πρότυπο. Μια υπόθεση βρισκόταν στον πυρήνα των κοινωνικών επιστημών, είτε εικάζοντας είτε μερικές φορές προβλέποντας ότι όλοι οι πολιτισμοί θα συγκλίνουν τελικά σε κάτι που προσεγγίζει περίπου την κοσμική, δυτική, φιλελεύθερη δημοκρατία. Τότε συνέβη κάτι πιο κοντά στο αντίθετο.
Όχι μόνο η κοσμικότητα απέτυχε να συνεχίσει τη σταθερή παγκόσμια πορεία της, αλλά χώρες τόσο διαφορετικές όσο το Ιράν, η Ινδία, το Ισραήλ, η Αλγερία και η Τουρκία είτε αντικατέστησαν τις κοσμικές κυβερνήσεις τους με θρησκευτικές, είτε είδαν την άνοδο των θρησκευτικών εθνικιστικών κινήσεων με επιρροή. Η εκκοσμίκευση, όπως προβλεπόταν από τις κοινωνικές επιστήμες, απέτυχε.
Βέβαια, αυτή η αποτυχία δεν είναι ανεπιφύλακτη. Πολλές δυτικές χώρες συνεχίζουν να παρατηρούν μείωση της θρησκευτικής πίστης και πρακτικής. Τα πιο πρόσφατα στοιχεία απογραφής που δημοσιεύθηκαν στην Αυστραλία, για παράδειγμα, δείχνουν ότι το 30% του πληθυσμού αναγνωρίζει ότι δεν έχει “θρησκεία” και ότι το ποσοστό αυτό αυξάνεται. Οι διεθνείς έρευνες επιβεβαιώνουν συγκριτικά χαμηλά επίπεδα θρησκευτικής δέσμευσης στη δυτική Ευρώπη και την Αυστραλασία. Ακόμη και οι Ηνωμένες Πολιτείες, μια μακρόχρονη πηγή αμηχανίας για τη θεωρία της εκκοσμίκευσης, έχουν δει αύξηση της δυσπιστίας. Το ποσοστό των άθεων στις ΗΠΑ βρίσκεται πλέον στο υψηλότερο όλων των εποχών (αν το “υψηλό” είναι η σωστή λέξη) περίπου 3%. Ωστόσο, για όλα αυτά, σε παγκόσμιο επίπεδο, ο συνολικός αριθμός των ανθρώπων που θεωρεί ότι είναι θρησκευόμενος παραμένει υψηλός και οι δημογραφικές τάσεις υποδηλώνουν ότι το συνολικό μοτίβο για το άμεσο μέλλον θα είναι θρησκευτικής ανάπτυξης. Αλλά αυτό δεν είναι η μόνη αποτυχία της θεωρίας της εκκοσμίκευσης.
Επιστήμονες, διανοούμενοι και κοινωνικοί επιστήμονες περίμεναν ότι η διάδοση της σύγχρονης επιστήμης θα οδηγούσε την εκκοσμίκευση – ότι η επιστήμη θα ήταν μια δύναμη εκκοσμίκευσης. Αλλά αυτό απλά δεν συνέβη. Αν κοιτάξουμε εκείνες τις κοινωνίες όπου η θρησκεία παραμένει ζωντανή, τα βασικά κοινά χαρακτηριστικά τους δεν σχετίζονται τόσο με την επιστήμη, όσο περισσότερο με τα συναισθήματα υπαρξιακής ασφάλειας και προστασίας από μερικές από τις βασικές αβεβαιότητες της ζωής με τη μορφή δημόσιων αγαθών. Ένα δίκτυο κοινωνικής ασφάλισης μπορεί να συσχετιστεί με τις επιστημονικές εξελίξεις, αλλά μόνο πρόχειρα, και πάλι η περίπτωση των ΗΠΑ είναι διδακτική. Οι ΗΠΑ είναι αναμφισβήτητα η πιο επιστημονικά και τεχνολογικά προηγμένη κοινωνία στον κόσμο, και ταυτόχρονα η πιο θρησκευόμενη από τις δυτικές κοινωνίες. Όπως κατέληξε ο Βρετανός κοινωνιολόγος Ντέιβιντ Μάρτιν στο The Future of Christianity (2011): “Δεν υπάρχει συνεπής σχέση μεταξύ του βαθμού της επιστημονικής προόδου και του μειωμένου προφίλ της θρησκευτικής επιρροής, πεποιθήσεων και πρακτικής”.
Η ιστορία της επιστήμης και της εκκοσμίκευσης γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέρουσα όταν αναλογιστούμε εκείνες τις κοινωνίες που έγιναν μάρτυρες σημαντικών αντιδράσεων ενάντια στις κοσμικές ατζέντες. Ο πρώτος πρωθυπουργός της Ινδίας Τζαβαχαρλάλ Νεχρού υπερασπίστηκε τα κοσμικά και επιστημονικά ιδανικά και επιστράτευσε την επιστημονική εκπαίδευση στο έργο του εκσυγχρονισμού. Ο Νεχρού ήταν πεπεισμένος ότι τα ινδουιστικά οράματα για ένα βεδικό παρελθόν και τα μουσουλμανικά όνειρα για μια ισλαμική θεοκρατία θα υπέκυπταν στην αδιάκοπη ιστορική πορεία της εκκοσμίκευσης. “Υπάρχει μόνο ένας δρόμος στο Χρόνο”, δήλωσε. Αλλά όπως επιβεβαιώνει επαρκώς η επακόλουθη άνοδος του ινδουιστικού και ισλαμικού φονταμενταλισμού, ο Νεχρού έκανε λάθος. Επιπλέον, η συσχέτιση της επιστήμης με μια ατζέντα εκκοσμίκευσης έχει αποτύχει, με την επιστήμη να αποτελεί παράπλευρο θύμα αντίστασης στην κοσμικότητα.
Η Τουρκία παρέχει μια ακόμη πιο αποκαλυπτική περίπτωση. Όπως οι περισσότεροι πρωτοπόροι εθνικιστές, ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ο ιδρυτής της τουρκικής δημοκρατίας, ήταν αφοσιωμένος κοσμικιστής. Ο Ατατούρκ πίστευε ότι η επιστήμη προοριζόταν να εκτοπίσει τη θρησκεία. Για να βεβαιωθεί ότι η Τουρκία βρίσκεται στη σωστή πλευρά της ιστορίας, έδωσε στην επιστήμη, ιδίως στην εξελικτική βιολογία, μια κεντρική θέση στο κρατικό εκπαιδευτικό σύστημα της νεοσύστατης τουρκικής δημοκρατίας. Ως αποτέλεσμα, η εξέλιξη συνδέθηκε με ολόκληρο το πολιτικό πρόγραμμα του Ατατούρκ, συμπεριλαμβανομένης της κοσμικότητας. Ισλαμιστικά κόμματα στην Τουρκία, που επιδιώκουν να αντιταχθούν στα κοσμικά ιδεώδη των ιδρυτών του έθνους, επιτέθηκαν επίσης στη διδασκαλία της εξέλιξης. Για αυτά, η εξέλιξη συνδέεται με τον κοσμικό υλισμό. Αυτό το συναίσθημα κορυφώθηκε με την απόφαση του Ιουνίου 2017 να αφαιρεθεί η διδασκαλία της εξέλιξης από το λύκειο. Και πάλι, η επιστήμη έχει την ενοχή της επιζήσασας από τη συσχέτιση.
Οι ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν ένα διαφορετικό πολιτισμικό πλαίσιο, όπου μπορεί να φαίνεται ότι το βασικό ζήτημα είναι η σύγκρουση μεταξύ κυριολεκτικών αναγνώσεων της Γένεσης και βασικών χαρακτηριστικών της εξελικτικής ιστορίας. Αλλά στην πραγματικότητα, μεγάλο μέρος της κουβέντας του δημιουργισμού επικεντρώνεται στις ηθικές αξίες. Και στην περίπτωση των ΗΠΑ, βλέπουμε τον αντι-εξελικτισμό να υποκινείται τουλάχιστον εν μέρει από την υπόθεση ότι η εξελικτική θεωρία είναι ένα άλογο που καταδιώκει τον κοσμικό υλισμό και τις συνακόλουθες ηθικές δεσμεύσεις του. Όπως στην Ινδία και την Τουρκία, η κοσμικότητα στην πραγματικότητα πλήττει την επιστήμη.
Εν ολίγοις, η παγκόσμια εκκοσμίκευση δεν είναι αναπόφευκτη και, όταν συμβαίνει, δεν προκαλείται από την επιστήμη. Επιπλέον, όταν γίνεται προσπάθεια να χρησιμοποιηθεί η επιστήμη για την προώθηση της εκκοσμίκευσης, τα αποτελέσματα μπορούν να βλάψουν την επιστήμη. Η θεωρία ότι “η επιστήμη προκαλεί την εκκοσμίκευση” αποτυγχάνει απλώς στην εμπειρική δοκιμή και η επιστράτευση της επιστήμης ως εργαλείου εκκοσμίκευσης αποδεικνύεται κακή στρατηγική. Η σύζευξη επιστήμης και κοσμικότητας είναι τόσο παράξενη που εγείρει το ερώτημα: γιατί κάποιος σκέφτηκε το αντίθετο;
Ιστορικά, δύο σχετικές πηγές προώθησαν την ιδέα ότι η επιστήμη θα εκτοπίσει τη θρησκεία. Πρώτον, οι προοδευτικές αντιλήψεις της ιστορίας του 19ου αιώνα, ιδιαίτερα συνδεδεμένες με τον Γάλλο φιλόσοφο Ογκίστ Κοντ, υποστήριζαν μια θεωρία της ιστορίας στην οποία οι κοινωνίες περνούν από τρία στάδια-θρησκευτικό, μεταφυσικό και επιστημονικό (ή “θετικό”). Ο Κοντ επινόησε τον όρο “κοινωνιολογία” και ήθελε να μειώσει την κοινωνική επιρροή της θρησκείας και να την αντικαταστήσει με μια νέα επιστήμη της κοινωνίας. Η επιρροή του Κοντ επεκτάθηκε στους “νεαρούς Τούρκους” και τον Ατατούρκ.
Ο 19ος αιώνας έγινε επίσης μάρτυρας της έναρξης του “μοντέλου σύγκρουσης” της επιστήμης και της θρησκείας. Αυτή ήταν η άποψη ότι η ιστορία μπορεί να γίνει κατανοητή ως μια “σύγκρουση μεταξύ δύο εποχών στην εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης – θεολογικής και επιστημονικής”. Αυτή η περιγραφή προέρχεται από την επιρροή του A History of the Warfare of Science with Theology in Christendom (1896) του Άντριου Ντίκσον Γουάιτ, ο τίτλος του οποίου περικλείει όμορφα τη γενική θεωρία του συγγραφέα του. Το έργο του Γουάιτ, καθώς και το πρωτύτερο History of the Conflict Between Religion and Science (1874) του Τζον Γουίλιαμ Ντρέιπερ, καθιέρωσαν σταθερά τη θεωρία της σύγκρουσης ως τον προεπιλεγμένο τρόπο σκέψης σχετικά με τις ιστορικές σχέσεις μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Και τα δύο έργα μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες. Το History του Ντρέιπερ έκανε περισσότερες από 50 εκτυπώσεις μόνο στις ΗΠΑ, μεταφράστηκε σε 20 γλώσσες και, κυρίως, έγινε μπεστ σέλερ στην ύστερη Οθωμανική αυτοκρατορία, όπου δικαιολόγησε την αντίληψη του Ατατούρκ ότι πρόοδος σήμαινε ότι η επιστήμη υπερισχύει της θρησκείας.
Σήμερα, οι άνθρωποι είναι λιγότερο σίγουροι ότι η ιστορία περνά μέσα από μια σειρά από καθορισμένα στάδια προς έναν ενιαίο προορισμό. Ούτε, παρά τη δημοφιλή επιμονή της, οι περισσότεροι ιστορικοί της επιστήμης υποστηρίζουν την ιδέα μιας διαρκούς σύγκρουσης μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Διάσημες συγκρούσεις, όπως η υπόθεση Γαλιλαίου, ενεργοποίησαν την πολιτική και τις προσωπικότητες, όχι μόνο η επιστήμη και η θρησκεία. Ο Δαρβίνος είχε σημαντικούς θρησκευτικούς υποστηρικτές και επιστημονικούς επικριτές, καθώς και το αντίστροφο. Πολλές άλλες υποτιθέμενες περιπτώσεις σύγκρουσης επιστήμης – θρησκείας έχουν πλέον αποκαλυφθεί ως καθαρές εφευρέσεις. Στην πραγματικότητα, σε αντίθεση με τη σύγκρουση, ο ιστορικός κανόνας ήταν συχνότερα αυτός της αμοιβαίας υποστήριξης μεταξύ επιστήμης και θρησκείας. Στα χρόνια της δημιουργίας της τον 17ο αιώνα, η σύγχρονη επιστήμη βασίστηκε στη θρησκευτική νομιμοποίηση. Κατά τη διάρκεια του 18ου και 19ου αιώνα, η φυσική θεολογία συνέβαλε στη διάδοση της επιστήμης.
Το μοντέλο σύγκρουσης της επιστήμης και της θρησκείας προσέφερε μια εσφαλμένη άποψη για το παρελθόν και, όταν συνδυάστηκε με τις προσδοκίες της εκκοσμίκευσης, οδήγησε σε ένα λανθασμένο όραμα για το μέλλον. Η θεωρία της εκκοσμίκευσης απέτυχε τόσο στην περιγραφή όσο και στην πρόβλεψη. Το πραγματικό ερώτημα είναι γιατί συνεχίζουμε να αντιμετωπίζουμε υποστηρικτές της σύγκρουσης επιστήμης – θρησκείας. Πολλοί είναι εξέχοντες επιστήμονες. Θα ήταν περιττό να επαναλάβουμε τις σκέψεις του Ρίτσαρντ Ντόκινς για αυτό το θέμα, αλλά δεν είναι σε καμία περίπτωση μοναχική φωνή. Ο Στίβεν Χόκινγκ πιστεύει ότι “η επιστήμη θα κερδίσει επειδή λειτουργεί”. Ο Σαμ Χάρις έχει δηλώσει ότι “η επιστήμη πρέπει να καταστρέψει τη θρησκεία”. Ο Στίβεν Ουάινμπεργκ πιστεύει ότι η επιστήμη έχει αποδυναμώσει τη θρησκευτική αξιοπιστία. Ο Κόλιν Μπλέικμορ προβλέπει ότι η επιστήμη θα καταστήσει τελικά τη θρησκεία περιττή. Τα ιστορικά στοιχεία απλώς δεν υποστηρίζουν τέτοιους ισχυρισμούς. Στην πραγματικότητα, υποδηλώνουν ότι έχουν παραπλανηθεί.
Γιατί λοιπόν επιμένουν; Οι απαντήσεις είναι πολιτικές. Αφήνοντας στην άκρη κάθε παρατεταμένη προτίμηση για τις περίεργες αντιλήψεις της ιστορίας του 19ου αιώνα, πρέπει να κοιτάξουμε τον φόβο του ισλαμικού φονταμενταλισμού, την έξαρση από τον δημιουργισμό, την αποστροφή στις συμμαχίες μεταξύ της θρησκευτικής Δεξιάς και της άρνησης της κλιματικής αλλαγής και τις ανησυχίες για τη διάβρωση της επιστημονικής εξουσίας. Παρόλο που μπορούμε να δείξουμε κατανόηση σε αυτές τις ανησυχίες, δεν μπορούμε να συγκαλύψουμε το γεγονός ότι προκύπτουν από μια μη ωφέλιμη εισβολή κανονιστικών δεσμεύσεων στη συζήτηση. Οι ευσεβείς πόθοι – ελπίζοντας ότι η επιστήμη θα νικήσει τη θρησκεία – δεν υποκαθιστούν μια νηφάλια εκτίμηση της παρούσας πραγματικότητας. Η συνέχιση αυτής της προώθησης είναι πιθανό να έχει αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό για το οποίο προορίζεται.
Η θρησκεία δεν θα φύγει σύντομα και η επιστήμη δεν θα την καταστρέψει. Αν μη τι άλλο, είναι η επιστήμη που υπόκειται σε αυξανόμενες απειλές για την εξουσία και την κοινωνική της νομιμότητα. Δεδομένου αυτού, η επιστήμη χρειάζεται όλους τους φίλους που μπορεί να αποκτήσει. Οι συνήγοροί της θα ήταν καλό να σταματήσουν να κατασκευάζουν έναν εχθρό εκτός θρησκείας ή να επιμένουν ότι ο μόνος δρόμος προς ένα ασφαλές μέλλον συνίσταται στον γάμο της επιστήμης και της εκκοσμίκευσης.
news 24/7
