Χτισμένη σε μία μικρή εσοχή του βουνού, δίπλα στην όχθη της λίμνης, περιστοιχισμένη από αιωνόβια πλατάνια
Ο λόγος για την Ιερά Μονή της Παναγίας της Μαυριώτισσας ή Μεσονησιώτισσας, που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και βρίσκεται περίπου 5 χιλιόμετρα από το κέντρο της Καστοριάς και απέναντι από το χωριό Μαύροβο (Μαυροχώρι).
Η ιστορία της μεγάλη και ξακουστή ενώ η τοποθεσία που είναι χτισμένη σίγουρα «μαγευτική».
Ο H. Gregoire είναι ο πρώτος που αναφέρεται στην ίδρυση της Μονής, η οποία πιθανολογείται περί τον 11ο αιώνα. Αρχικώς ονομάσθηκε Μεσονησιώτισσα, κάτι που αποδεικνύεται από έγγραφα που χρονολογούνται από τον 13ο αιώνα και έπειτα, ενώ στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Μαυριώτισσα (17ο αιώνα) γιατί οι κάτοικοι του χωριού Μαύροβο φρόντιζαν για τη συντήρησή της.
Χτίστηκε από τον Αλέξιο Α’ Κομνηνό (1083), όταν στο σημείο αποβιβάστηκαν τα στρατεύματά του ώστε να εκδιώξουν τους κατακτητές Νορμανδούς, όπως άλλωστε και έγινε. Η Μονή είχε αφιερωθεί στη Μονή Αγίου Παύλου του Αγίου Ορους από τον Σέρβο ηγεμόνα Bagaš Baldovin (1385). Μάλιστα, στη Μονή Αγίου Παύλου υπάρχει εικόνα Γλυκοφιλούσας του 14ου αιώνα, η οποία επιγράφεται «Παναγία η Μεσονησιώτισσα».
Ο ρόλος που διαδραμάτισε σε όλες τις φάσεις της ιστορίας στην περιοχή ήταν σπουδαίος, συμβάλλοντας κυρίως στην πνευματική ζωή του τόπου ενώ δεν είναι τυχαίο το ενδιαφέρον που έδειχναν γι’ αυτήν αξιωματικοί του Βυζαντίου. Το δε καλλιτεχνικό εργαστήρι που ανέλαβε τη διακόσμηση του μνημείου, είχε άμεση σχέση με την πρωτεύουσα του βυζαντινού κράτους στην Κωνσταντινούπολη.
Καταστροφές και επανίδρυση
Από την αρχική Μονή σώζονται ελάχιστα κτίσματα. Το καθολικό είναι μονόχωρη εκκλησία με μεγάλη ημικυκλική αψίδα στα ανατολικά. Η λιτή, δηλαδή ο ευρύχωρος νάρθηκας στη δυτική πλευρά, απαραίτητος σε καθολικά μοναστηριών, προστέθηκε λίγο αργότερα. Το εσωτερικό του ναού ήταν διακοσμημένο με τοιχογραφίες για τις οποίες εργάστηκαν πέντε αγιογράφοι. Χρονολογούνται τον πρώιμο 13ο αιώνα και διατηρούνται αποσπασματικά, στο Ιερό Βήμα, στον δυτικό τοίχο του κυρίως ναού, στη λιτή, καθώς και στην εξωτερική όψη του νότιου τοίχου.
Οι αγιογραφίες στην εξωτερική πλευρά του νότιου τοίχου του νάρθηκα τοποθετούνται στην περίοδο 1259-1264, χρονολόγηση που στηρίζεται στα σπαράγματα επιγραφών που συνοδεύουν δύο μορφές, τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ τον Παλαιολόγο (1259-1282) και τον αδελφό του Ιωάννη. Αργότερα, τον 16ο αιώνα, στη νότια πλευρά του καθολικού προσαρτήθηκε και τοιχογραφήθηκε το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.
Παρέμεινε κλειστή για πολλά χρόνια και επανιδρύθηκε το 1998. Εχουν γίνει εργασίες συντήρησης από τους δραστήριους μοναχούς, οι οποίοι τελούν καθημερινώς λειτουργίες και υποδέχονται τους πολυάριθμους επισκέπτες. Σήμερα σώζονται οι μικρές βασιλικές του καθολικού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, το ηγουμενείο-αρχονταρίκι με τα κελιά και το κωδωνοστάσιο ενώ έχει δημιουργηθεί και μία μικρή έκθεση. Παράλληλα, το 2000 ο πλάτανος που είναι άνω των 900 ετών μπροστά από την Μονή χαρακτηρίστηκε ως μνημείο φυσικού κάλλους.
Σχετικά πρόσφατα, επέστρεψε στην Ιερά Μονή της Παναγίας της Μαυριώτισσας μια σπάνια εγχάρακτη πλάκα-τυπογραφική μήτρα που αναπαριστά την Κοίμηση της Θεοτόκου. Με αυτή την πλάκα οι μοναχοί τύπωναν γκραβούρες. Κατασκευάστηκε το 1749 στη Βιέννη για λογαριασμό της Μονής, με δαπάνη του Καστοριανού Μανουήλ Τσιατλαμπάση.
