Τους έχουν αποδώσει ουκ ολίγους χαρακτηρισμούς… Στοιχειωμένα χωριά, φαντάσματα, χωμάτινα, ερειπωμένα και πολλούς άλλους.
Βρισκόμαστε πίσω από τα βουνά του Βιτσίου, ανάμεσα στη Φλώρινα και την Καστοριά, στον ξεχασμένο κόσμο των Κορεστείων. Εκεί, στα όρια της κοιλάδας του Δαδοπόταμου, ξεδιπλώνεται ένα μοναδικό σκηνικό, που αποτελείται από μια συστάδα ορεινών πλίθινων οικισμών, που όμοιούς τους, δε συναντάς πουθενά στην Ελλάδα. Ανω και Κάτω Κρανιώνα, Χάλαρα, Μελάς, Μακροχώρι, Μαυρόκαµπος, Αγιος Αντώνιος, Γάβρος, Κώττας και Βατοχώρι. Το καθένα έχει να σου διηγηθεί τη δική του ιστορία, από χρόνια παλιά, την εποχή της τουρκοκρατίας, τους Βαλκανικούς πολέμους, τον Εμφύλιο. Η αρχιτεκτονική τους είναι ιδιαίτερη ενώ το πολιτισμικό ενδιαφέρον που παρουσιάζουν έντονο.
Κρανιώνα: Το χωριό που γυρίστηκε η ταινία του Παντελή Βούλγαρη
Ας κάνουμε μια στάση στην Κρανιώνα… Μία μισογυρμένη πινακίδα σηματοδοτεί ότι φτάσαμε στον προορισμό μας. Εδώ δε δεις τσιμέντα, ούτε λαμαρίνες, ούτε σκουριασμένα σίδερα. Θα μυρίσεις το χώμα, το ξύλο και τη φύση, θα ακούσεις τα πουλιά και τον ήχο του γάργαρου νερού και θα αντικρίσεις τα καφεκόκκινα απομεινάρια του πηλού, που αντιστέκονται σθεναρά στο χρόνο και τη βροχή. Σπίτια που φτιάχτηκαν με τα χέρια, με κοκκινόχωμα που ψήθηκε στον ήλιο, άχυρο και ψυχή, στέκονται ακόμη εκεί, ερειπωμένα, μα όρθια, αρκετά εκ των οποίων σε αρκετά καλή κατάσταση.
Η διάταξή τους είναι σοφή… Οι τοίχοι στηρίζονταν σε πέτρινη θεμελιοδομή και ενισχύονταν με ενδιάμεσες ξυλοδεσιές ενώ οι χώροι είχαν μεταξύ άλλων, σάλα, πλακόστρωτο ισόγειο, ενσωματωμένο στάβλο και ξύλινη σκάλα, που οδηγούσε στους πάνω ορόφους με τα σανιδένια πατώματα.
Η Κρανιώνα αποτελείται από δύο «μαχαλάδες», την Ανω και την Κάτω, που τους χωρίζει το ένα από τα δύο ποτάμια της λεκάνης που συμβάλλουν στην τοποθεσία «Σμέση», για να αποτελέσουν το βασικό βραχίονα του μεγαλύτερου ποταμού της Μακεδονίας, του Αλιάκμονα. Η παλιά της ονομασία ήταν Drenoveni ενώ εγκαταλείφθηκε πολύ περισσότερο από μισό αιώνα. Πρόκειται για έναν ορεινό οικισμό, σε υψόμετρο 810 μέτρων, με πληθυσμό 5 κατοίκων το 2011, 8 κατοίκων το 2001 και 1.200 χριστιανών ορθοδόξων το 1878.
Κόσμημα του χωριού, μέχρι και σήμερα, είναι η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στην Πάνω Κρανιώνα που χτίστηκε πριν το 1864. Το τετράγωνο καμπαναριό της, οι τοίχοι και το κόκκινο χρώμα των κεραμιδιών, συνθέτουν ένα μοναδικό σκηνικό σε ένα καταπράσινο τοπίο. Άραγε πώς ήταν τούτος ο τόπος, όταν κάποτε έσφυζε από ζωή;
Μοναδική παρηγοριά από το 1999 αποτελούν οι διάφορες συναυλίες που διοργανώνονται κάθε Αύγουστο στο λόφο γύρω από την εκκλησία και σίγουρα είναι ένα μεγάλο πολιτιστικό γεγονός για την περιοχή.
Δεν είναι τυχαίο που ο Παντελής Βούλγαρης είχε επιλέξει το συγκεκριμένο χωριό με τα πλίθινα σπίτια για την κινηματογραφική του ταινία «Ψυχή βαθιά» που γυρίστηκε το 2009.
