Μια ανάσα δρόμος χωρίζει την Καστοριά από το Δισπηλιό κι όμως σε μεταφέρει πολύ μακριά, στα βάθη της προϊστορίας.
της Bάσως Βασιλαδιώτη
Ο Λιμναίος Νεολιθικός Οικισμός του Δισπηλιού, πιστό αντίγραφο προϊστορικού οικισμού της 6ης π.Χ χιλιετίας, ξεδιπλώνει εμπρός στα έκπληκτα μάτια σου την καθημερινότητα αυτής της τόσο μακρινής εποχής και σου δίνει την ευκαιρία να θαυμάσεις την επινοητικότητα και την δύναμη επιβίωσης των ανθρώπων της.
Ο οικισμός βρίσκεται στην θέση «Νησί» στις νότιες όχθες της λίμνης της Καστοριάς. Τα ίχνη του ήρθαν στο φως όταν η στάθμη των νερών υποχώρησε και η Ορεστειάς, η πανέμορφη λίμνη της Καστοριάς με την πλούσια χλωρίδα και πανίδα, αποκάλυψε το αρχέγονο μυστικό της κατοίκησής της. Τα ευρήματα που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη ήταν πολλά και σημαντικά κι έδωσαν την ιδέα στους αρχαιολόγους, να δημιουργήσουν ένα «ανοιχτό μουσείο», ώστε ο επισκέπτης να μπορεί να τα δει στο φυσικό τους χώρο.
Ανάμεσα σε αυτά που συγκέντρωσαν ξεχωριστό ενδιαφέρον περιλαμβάνονταν τρεις οστέινες φλογέρες και μια πινακίδα από ξύλο κέδρου, με εγχάρακτα γραμμικά στοιχεία. Η περίφημη ξύλινη πινακίδα του Δισπηλιού, η οποία χρονολογήθηκε με την μέθοδο της ραδιοχρονολόγησης στο 5260 π.Χ. Αν και δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί θεωρείται ό τι αποτελεί μια πρώιμη μορφή γραπτού λόγου και επικοινωνίας μεταξύ των προϊστορικών κατοίκων του Δισπηλιού.
Αυτή την ενεπίγραφη πινακίδα είχα κατά νου καθώς οδεύαμε προς την λίμνη της Καστοριάς. Την φανταζόμουν σαν ένα «φωνήεν ξύλο» όπως αυτό που έφερε στην πλώρη της η «εύλαλος» Αργώ, πριν αποπλεύσει από τις Παγασές για το μεγάλο ταξίδι. Ένα κομμάτι βελανιδιάς από το ιερό δάσος της Δωδώνης που έφερε στους Αργοναύτες η θεά Αθηνά. Εκείνοι όταν το πήραν χάραξαν πάνω του σύμβολα γραφής με χρήσιμες πληροφορίες για το ταξίδι. Πιθανότατα το μετέτρεψαν σε όργανο προσανατολισμού για το ταξίδι τους. Πως αλλιώς θα μπορούσε να έχει «φωνή» ένα ξύλο, αν δεν έφερε πάνω του σύμβολα γραφής;
Την αυθεντική πινακίδα όταν φθάσαμε στο Δισπηλιό δεν καταφέραμε να την δούμε. Είδαμε μόνον αντίγραφα σε φωτογραφίες της. Δεν περιλαμβάνεται, όπως μας πληροφόρησαν, στα εκθέματα για να αποφευχθεί η περαιτέρω φθορά της. Είχαμε όμως την ευκαιρία να δούμε από κοντά αυτό το πιστό αντίγραφο του Λιμναίου Οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής εποχής και μέσα από τα εκατοντάδες ευρήματα να συλλέξουμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τον τρόπο ζωής των κατοίκων του.
ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ
Πως ζούσαν οι προϊστορικοί άνθρωποι του Δισπηλιού; Μοιάζει απίστευτο, αλλά εδώ και 7000 χρόνια κατείχαν την τεχνογνωσία του ψαρέματος, μπορούσαν να κυνηγάνε με πρωτοποριακά για την εποχή όπλα, να καλλιεργούν τη γη με εξελιγμένα εργαλεία, να κατασκευάζουν μουσικά όργανα, να ακούνε μελωδίες και να χρησιμοποιούν γραμμικά σύμβολα για να επικοινωνούν ή να κάνουν υπολογισμούς για τα προϊόντα τους. Ακόμη ενδεχομένως και να ταξίδευαν, ή να αντάλλασσαν προϊόντα. Πως αλλιώς να ερμηνευτεί η ύπαρξη του οψιδιανού της Μήλου ανάμεσα στα ευρήματα;
Οι 8 καλύβες του οικισμού είναι σε φυσικό μέγεθος και στηρίζονται πάνω σε πασσαλόπηκτες πλατφόρμες, πλάι στη λίμνη. Για τον σκελετό τους έχουν χρησιμοποιηθεί κορμοί δένδρων, για τους τοίχους κλαδιά και σκοινί, ενώ από την λάσπη του βυθού φτιάχτηκε ο σοβάς κάθε καλύβας. Την στέγη της σκεπάζουν άχυρα. Μέσα στις κατοικίες αυτού του μοναδικού οικισμού έχουν τοποθετηθεί αντικείμενα καθημερινής χρήσης, πιστά αντίγραφα των ευρημάτων που ανακαλύφθηκαν κατά την διάρκεια των ανασκαφών. Πήλινα αγγεία, κύπελλα, σκεύη καθημερινής χρήσης, αγκίστρια, καθώς και εργαλεία φτιαγμένα από πυριτόλιθο, οστά ή κέρατα ζώων. Τις βάρκες τους τις σκάλιζαν πάνω σε κομμάτια από κορμούς δέντρων.
Συνολικά έχουν ανακαλυφθεί περισσότερα από 2000 εργαλεία και 200 αγγεία της Νεολιθικής περιόδου, τα περισσότερα από τα οποία εκτίθενται στο μουσείο του Δισπηλιού.
Η ΠΙΝΑΚΙΔΑ ΤΟΥ ΔΙΣΠΗΛΙΟΥ
Η πινακίδα του Δισπηλιού, η οποία ανακαλύφθηκε το 1993 κατά τις ανασκαφές της ομάδας του καθηγητή της Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γιώργου Χουρμουζιάδη, φυλάσσεται στα εργαστήρια των ανασκαφών του Δισπηλιού σε συνθήκες κατάλληλες και δεν επιτρέπεται η επίδειξή της. Σύμφωνα με τους ειδικούς όλα τα οργανικά κατάλοιπα αρχαίων πολιτισμών (δέρμα, ξύλο, ύφασμα) είναι δυνατόν να διατηρηθούν σε αναερόβιες συνθήκες (νερό ή λάσπη) χιλιάδες χρόνια. Όταν όμως αποκαλύπτονται οδηγούνται σε μοριακή βιολογική αλλοίωση και πολλές φορές σε καταστροφή.
Πάνω στην πινακίδα, φωτογραφίες της οποίας μπορεί να δει ο επισκέπτης στο οικομουσείο του Δισπηλιού, παρατηρούνται οργανωμένα χαράγματα σε κάθετες και οριζόντιες γραμμές, τα οποία επαναλαμβάνονται και σε αρκετά άλλα ευρήματα κυρίως κεραμικά αγγεία. Τα γραμμικά σύμβολα, όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Δισπηλιό 7.500 χρόνια μετά» ο κ. Χουρμουζιάδης «είναι μια προσπάθεια επικοινωνίας του νεολιθικού ανθρώπου που ελπίζουμε κάποτε να μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε».
Μια πρώιμη μορφή επικοινωνίας, με σύμβολα γραφής, χιλιάδες χρόνια πριν από την Γραμμική Α (που δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί) την Γραμμική Β και την σφηνοειδή Σουμεριακή γραφή της 3ης π.Χ. χιλιετίας, την πρώτη γενικά αποδεκτή καταγεγραμμένη γραφή.
Πάντως, αν πράγματι το ενεπίγραφο ξύλο του Δισπηλιού, είναι ένα κομμάτι βάρκας, όπως λέγεται, τότε μπορούμε να συμπεράνουμε πως οι αρχαίοι ημών πρόγονοι συνήθιζαν από τα πανάρχαια χρόνια να χαράσσουν γραμμικά σύμβολα πάνω στα σκάφη τους. Κάτι που ενδεχομένως έκαναν και οι Αργοναύτες χιλιάδες χρόνια αργότερα με το ενεπίγραφο ξύλο στην πλώρη της Αργούς, η οποία εξ’ αυτού ονομάστηκε «εύλαλος».
Ο ΛΙΜΝΑΙΟΣ ΟΙΚΙΣΜΟΣ
Ο νεολιθικός οικισμός του Δισπηλιού θεωρείται ο αρχαιότερος λιμναίος οικισμός της Ευρώπης. Αναπτύχθηκε από τα μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ μέχρι τα μέσα της 4ης χιλιετίας π.Χ.
Εδώ υπολογίζεται ότι ζούσαν περίπου 3000 άτομα σε μια οργανωμένη κοινωνία. Έφτιαχναν τις καλύβες τους κυκλικές και ορθογώνιες και τις στήριζαν πάνω σε πασσαλόπηκτες πλατφόρμες. Ήταν ο σκελετός για να ανυψώσουν το επίπεδο των σπιτιών γιατί κάποια ήταν χτισμένα μέσα στην λίμνη και κάποια -ανάλογα με την αυξομείωση της στάθμης του νερού- άλλοτε βρίσκονταν μέσα κι άλλοτε έξω από αυτή. Υπήρχαν και καλύβες που ήταν χτισμένες κοντά στην λίμνη έξω από το νερό. Τα θεμέλια των πασσάλων απλώνονταν σε ακτίνα 2 χιλιομέτρων. Ο οικισμός περιτριγυριζόταν από λίθινη περίβολο που τον προστάτευε από τα φουσκωμένα νερά της λίμνης.
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Ο οικισμός του Δισπηλιού ανακαλύφθηκε τυχαία το 1932 όταν η στάθμη της λίμνης υποχώρησε και εμφανίστηκαν υπολείμματα ξύλινων πασσάλων.
Ο καθηγητής της προϊστορικής αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Αντώνης Κεραμόπουλος ήταν αυτός που ανακάλυψε και κατέγραψε τις πρώτες πληροφορίες για τον οικισμό.
Ο ίδιος αναφέρει στο ημερολόγιό του: «Ανέσκαψα μεγάλην έκτασιν της λιμναίας πασσαλοπήκτου κώμης παρά την νοτίαν όχθην της λίμνης της Καστοριάς. Πάντα τα σημεία της κώμης ταύτης υπήρξαν εξ ίσου γόνιμα εις ευρήματα νεολιθικής εποχής. Συνελέξαμεν περί τα 530 λίθινα εργαλεία και τινάς λίθους ειργασμένους και απερριμμένους».
Η περιοχή όπου πραγματοποιήθηκαν οι έρευνες λέγεται «Νησί». Ο Κεραμόπουλος το αποκαλούσε «επακτή γη», καθώς πίστευε ό τι είχε δημιουργηθεί από δομικά υλικά που έριξαν οι άνθρωποι για να χτίσουν τις κατοικίες τους, κάτι που δεν ίσχυε όπως προέκυψε από τις μετέπειτα έρευνες.
Οι πληροφορίες του Κεραμόπουλου συμπληρώθηκαν 30 χρόνια αργότερα από την επιφανειακή έρευνα που πραγματοποίησε ο καθηγητής της Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ Ν. Μουτσόπουλος, αλλά η συστηματική αρχαιολογική έρευνα άρχισε το 1992 από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με επικεφαλής τον καθηγητή της Προϊστορικής Αρχαιολογίας Γιώργο Χουρμουζιάδη.
